ΟΝΟΜΑΤΟΛΟΓΙΑ ΤΩΝ ΣΠΗΛΑΙΩΝ ΔΗΜΩΝ ΛΑΜΠΗΣ ΚΑΙ ΦΟΙΝΙΚΑ (ΠΡΩΗΝ ΕΠΑΡΧΙΑΣ ΑΓΙΟΥ ΒΑΣΙΛΕΙΟΥ)
ΚΩΣΤΗ ΗΛ. ΠΑΠΑΔΑΚΗ
Η ονοματολογία των σπηλαίων (σπηλαιωνύμια) εντάσσεται, ασφαλώς, στον γενικότερο χώρο των Τοπωνυμίων. Συχνά, μάλιστα, ονόματα σπηλαίων λειτουργούν, ταυτόχρονα, και ως τοπωνύμια.
Και τα σπηλαιωνύμια- όπως και τα τοπωνύμια- αναφέρονται σε όλες τις χρονικές περιόδους της ελληνικής γλώσσας και ιστορίας, παρότι, εδώ, θεωρώ ότι τα προελληνικά και ρωμαϊκά ονόματα είναι σαφώς λιγότερα. Τα περισσότερα ονόματα σπηλαίων φαίνονται να προέρχονται από τα νεότερα, κυρίως, χρόνια, με αρχή γένεσης τον 10ο και 11ο αι. (τα ακριτικά-του Διγενή ο Σπήλιος<Κεντροχώρι>). Επίσης, στα ονόματα των σπηλαίων μπορώ να πω ότι σπανίζουν τα τουρκικά και βενετσιάνικα ή όποια άλλα ξενικά ονόματα και τα περισσότερα είναι ακραιφνώς ελληνικά. Αυτό φαίνεται να συμβαίνει, τουλάχιστον, με τα σπηλαιωνύμια της επαρχίας Αγίου Βασιλείου που παρουσιάζω με την εισήγησή μου αυτήν. Σε σύνολο εκατό εβδομήντα (170) σπηλαιωνυμίων της επαρχίας Αγίου Βασιλείου έχουμε να παρουσιάσουμε μόλις δέκα (6%) ξένα σπηλαιωνύμια [αναλυτικότερα: έξι λατινικά (Καβούσα<Αγ. Γαλήνη>, Καστερ(λ)ιανές(;) <Αγ. Ιωάννης>, Τρυποδιάσελλο <Αγ. Ιωάννης>, Τρύπα Καστελακιών <Μύρθιος> Ρουσόλακκου τη Σπηλιά <Σελλιά> και Σούδας Σπήλιος <Σελλιά>), τρία τούρκικα (Χαϊνότρυπα <Κρύα Βρύση>, Χανούμης τον Οντά <Ασώματος>, Ρουμάνη το Σπηλιάρι< Φραττί>) και ένα αραβικό (Σαρακηνάλωνα< Λευκόγεια>)].
Όπως και με τα τοπωνύμια, ορισμένα ονόματα σπηλαίων έχουν φθάσει μέχρι τις ημέρες όχι, πάντοτε, χωρίς αλλοιώσεις, άλλοτε μικρές και άλλοτε σοβαρότερες. Με την ορθή ετυμολόγηση των ονομάτων των σπηλαίων μπορούμε να αποκρυπτογραφήσουμε και ερμηνεύσουμε και να δώσουμε ορισμένες άγνωστες για τη γεωγραφία- σύγχρονη και ιστορική- αλλά και για τη λαογραφία, την εθνολογία, τη χλωρίδα, την πανίδα και την ιστορία πληροφορίες.
Με την εισήγησή μου αυτήν ασχολούμαι ονοματολογικά με το σύνολο των σπηλαίων της πρώην επαρχίας Αγίου Βασιλείου- σήμερα δήμων Λάμπης και Φοίνικα- με τα τοπωνύμια της οποίας χρόνια, τώρα, ασχολούμαι επιστημονικά, κάνοντας, ταυτόχρονα, σε ορισμένα από αυτά, και κάποιες γεωλογικές, λαογραφικές και ιστορικές επεξηγήσεις, σχετικές πάντα με την ονοματολογία των σπηλαίων αυτών, η οποία, φυσικά, είναι και το τελικό μας ζητούμενο.
Ι. ΑΓΑΛΛΙΑΝΟΣ
Άγιος Αντώνιος, ο
Πρόκειται κατά το μισό για σπηλαιώδη ναό, ενώ κατά το άλλο μισό για μονόκλιτη καμαροσκέπαστη βασιλική, διαστ. 7.30 Χ 2, 85μ., στο δρόμο προς τις Λίγκρες, σε μικρή απόσταση από το χωριό[1].
ΙΙ. ΑΓΙΑ ΠΕΛΑΓΙΑ
1. Αγι’ Αντώνης, ο
Στη θέση Καστανές, με παλιά σπηλαιώδη εκκλησία, με αγιογραφικό διάκοσμο που διατηρείται σε καλή κατάσταση.
2. Αχνότρυπα
Υπάρχει οπή, που αχνίζει τον χειμώνα.
ΙΙΙ. ΑΓΙΟΣ ΒΑΣΙΛΕΙΟΣ
1. Ειρήνης το Χαράκι, της
Σε υψόμ. 350 μ., στη θέση Απάνω Βρύση, βόρεια του χωριού, διαστ. 150Χ4Χ2,5 μ.
2. Κοκολιανών ο Σπήλιος, των
Από οικογ. Κοκολάκης, στην περιοχή Ευγορίτες, βόρεια του χωριού, σε υψόμ. 250 μ., διαστ. 25Χ6Χ7.
3. Νεραντζέ του Μηνά, στη
Μικρό σπήλαιο, μέσα στο χωριό
4. Παγώνας ο Σπήλιος, της
Βρίσκεται μέσα στο χωριό και υπήρξε κρύπτη των κατοίκων σε επαναστατικές περιόδους.
5. Περδικόσπηλιος, ο
Πρόκειται για σπήλαιο, όπου φωλιάζουν πέρδικες, στη ρίζα του βουνού Καραβέλα, βόρεια του χωριού.
6. Χαμόσπηλιος, ο
Βρίσκεται στα βόρεια του χωριού. Λέγεται έτσι, γιατί η οροφή της σπηλιάς είναι πολύ χαμηλή. Στο σπήλαιο αυτό μαντρίζουν πρόβατα.
7. Χοιρομάdρες, οι
Φυσικά σπηλιάρια όπου μαντρίζανε χοίρους[2].
ΙV. ΑΓΙΑ ΓΑΛΗΝΗ
Στην περιοχή της Αγίας Γαλήνης παρατηρούνται σπάνια γεωλογικά φαινόμενα ως προς την ακτογραμμή και το υπέδαφος, που αποτελείται από θαλάσσιες πέτρες. Τα φαινόμενα αυτά φαίνεται πώς οδήγησαν στη δημιουργία της εκδοχής, που λέγει ότι η πόλη καταπλακώθηκε από θαλάσσιο ηφαίστειο. Υπάρχουν και ενάλια σπήλαια (Αγίας Γαλήνης Σπηλιά, δίπλα στο λιμάνι)- διανοιγμένα σε ιζηματογενή πετρώματα από τη μηχανική ενέργεια των κυμάτων- στα οποία εισχωρεί η θάλασσα και δημιουργούνται φωτεινές ανταύγειες, όπως και στο Κάπρι της Ιταλίας. Ο αείμν. σπηλαιολόγος Ελ. Πλατάκης θεωρεί ότι εδώ βρίσκεται το πιο θεαματικό ενάλιο σπήλαιο της Κρήτης.
Σε ένα άλλο από τα σπήλαια της Αγ. Γαλήνης, που ακούγεται και ως Χριστοφογιάννη (συγκεκομμ. τύπος του οικογ. Χριστοφοράκης ή Χριστοφάκης- και τα δύο οικογ. αφθονούν στην περιοχή+ βαπτ. Γιάννης), διαστάσεων 100Χ10Χ10, ΒΔ του χωριού, πάνω στον αμαξωτό, σαράντα μέτρα πάνω από την Αγία Γαλήνη, η παράδοση αναφέρει ότι φυλακίστηκαν ο Δαίδαλος μαζί με τον γιο του τον Ίκαρο από τον Μίνωα, μετά την ανοικοδόμηση του ανακτόρου του στην Κνωσό. Εδώ, λέγεται ότι ο Δαίδαλος κατασκεύασε τα περίφημα κέρινα φτερά του, με τα οποία πέταξε, μαζί με τον γιο του, τον Ίκαρο, προς την ελευθερία. Οι κάτοικοι, μάλιστα, υποδεικνύουν και το μέρος από το οποίο ξεκίνησε η πολυθρύλητη πτήση τους, εκεί, ακριβώς, όπου ήταν ο παλιός φάρος της Αγίας Γαλήνης. Η συγκεκριμένη παράδοση διασώζεται έντονη και στα νησιά Παξιμάδια (6 μίλια ΝΔ της Αγίας Γαλήνης) και την είχε επισημάνει ήδη από τον 15ο αιώνα ο Χριστόφορος Μπουοντελμόντι. Εξάλλου, στην ίδια περιοχή, και ίσως ανάμεσα στα υψώματα Βουβάλα και Λαυρασό, εντοπίζεται αρχαία πόλη με το όνομα Δαίδαλα, που αναφέρεται από τον Στ. Βυζάντιο, με αρχική πηγή του τον Ξενίωνα (150π.Χ)[3].
Άλλα σπήλαια της Αγίας Γαλήνης είναι:
3. Γεροντόσπηλιος, ο
Βρίσκεται στην περιοχή Πλακούρα (στη), ΒΑ του χωριού, σε υψόμ.100 μ. (διαστ. 25Χ15Χ10).
4. Καβούσα, η
Πρόκειται για σπήλαιο με υφάλμυρο νερό. Από ιταλ. cava, πληθ. ουδετ. του cavum= κοίλος, κοίλωμα+ επίθημα θηλυκό –ούσα.
5 . Μαθιού ο Σπήλιος, του
Στην περιοχή Gάτω Λαγκούφα (στη), ΒΑ του χωριού.
6. Μαραγκού οι Σπήλιοι, του
Στα σπήλαια αυτά, ΒΑ του χωριού, κατά τη γερμανική κατοχή διέμεναν διάφορες οικογένειες. Πρβλ. και στην Κοξαρέ τοπων. Μαραγκού το Πρόβαρμα, στου.
7. Σπήλιος των Ασπών, ο
Βρίσκεται στην περιοχή Πόρος των Ασπών, ΒΔ του χωριού. Στο σπήλαιο, τα χρόνια της κατοχής, διέμεναν οικογένειες του χωριού. Η περιοχή χαρακτηρίζεται από κρημνούς και κατολισθήσεις (άσπες) και πέρασμα μέσω αυτών (πόρος).
8. Σπηλιάρα, η
Σπήλιος+ επίθ. μεγεθυντ. – άρα> σπηλιάρα. Πρόκειται για γραφικό θαλάσσιο σπήλαιο, με τέσσερα στόμια, που επικοινωνούν μεταξύ τους και από τα δύο μεγαλύτερα μπορεί εύκολα να περάσει μικρή σε μέγεθος βάρκα (και μετά την πρόσφατη τουριστική αξιοποίησή του και κανώ και θαλάσσια ποδήλατα). Πολλά αγριοπερίστερα συμπληρώνουν τη γραφικότητα του τοπίου.
V. ΑΓΙΟΣ ΙΩΑΝΝΗΣ
Από τα άφθονα σπήλαια του χωριού, και ειδικά του φαραγγιού του Κοτσυφού, αναφέρουμε:
1. Καστεριανές, οι
Στην ομώνυμη περιοχή του χωριού. Πιθανόν καστελιανές [καστέλι (το)= μικρό κάστρο, οχυρός πύργος, μεσν. καστέλ(λ)ιον< λατ. Castellum]. Στο χωριό εξάλλου μαρτυρείται και τοποθεσία Gαστελοχάρακα, στο 2. Μαραθόσπηλιος, ο Μικρό σπήλαιο (2Χ2Χ3) στην τοποθεσία Βαβούρηδω τσ’ Ελιές (στω). Το όνομα προέρχεται από τα μάραθα που φύονται στην περιοχή του. 3. Παγώνας ο Σπήλιος, της Βρίσκεται μέσα στο χωριό και χρησίμευσε ως κρύπτη των χριστιανών σε επαναστατικές περιόδους. 4. Παντελή ο Σπήλιος, του Μέσα στο φαράγγι του Κοτσυφού. 5. Σπήλαιο των Αγίων, το Χρησιμοποιήθηκε για τη φύλαξη των εικόνων του Αγίου Ιωάννη στις διάφορες επαναστατικές περιόδους (διαστ. 6Χ2Χ3). Από το γεγονός αυτό και το όνομα του σπηλαίου. 6. Σπήλαιο του Βρυσιδόστενου, το Βρυσίδα= πηγή με λίγο νερό (με αρκετό νερό λέγεται βρύση)+ στενό (πρόκειται για στενό πέρασμα στο φαράγγι του Κοτσυφού). Όπως και το σπηλαιοβάραθρο Τρυποδιάσελλο (βλ. αμέσως παρακάτω), υπήρξε καταφύγιο στις διάφορες επαναστατικές περιόδους (διαστ. 24Χ12Χ6). 7. Τρυποδιάσελλο, το Τρύπα+ σελλί [υποκορ. από προσηγορικό σέλλα< λατιν. sella< sedere=" κάθομαι]">.
2.Κατεβατή, η
Στην ομώνυμη περιοχή της Κατεβατής υπάρχει ασκητική παράδοση και μοναστήρι του αγίου Αντωνίου, όπου μέχρι πρόσφατα εγκαταβιούσε ασκητικά ο τελευταίος μοναχός του Κρητικού Νότου Θεοδόσιος Δαμβακεράκης (1908- 2000).
3. Σκιστοί Βωλάκοι, οι
Το όνομα από τη διαμόρφωση των πετρωμάτων της ομώνυμης περιοχής.
4. Τρυπητή, η
Σπήλαιο με δύο τρύπες εισόδου.
IΙΧ.ΑΡΔΑΚΤΟΣ
1. Κλεφτόσπηλιος, ο
Σε υψόμ. 600μ., ΝΔ του χωριού, στο βουνό Σιδέρωτας, αφορά σε δίπατο σπήλαιο (διαστ. 4Χ3Χ2), που σε πολλές επαναστατικές περιόδους υπήρξε αποθήκη πολεμοφοδίων και τροφίμων, καθώς και χώρος απόκρυψης αιγοπροβάτων που προέρχονταν από ζωοκλοπή. Το όνομα από κάποιο κλέφτη (Χαΐνη) της εποχής της Τουρκοκρατίας, ο οποίος έβρισκε καταφύγιο στο συγκεκριμένο σπήλαιο.
2. Κούμος, ο
Στην περιοχή Καμίνια, στα ΝΔ του χωριού, σε υψόμ. 650 μ. (διαστ. 4Χ2Χ1,5). Το όνομα του σπηλαίου από το βυζαντινό κούμος (κομάς, με την ίδια σημασία, στον Ησύχιο), που σήμαινε, και τότε όπως και τώρα, πρόχειρο οικίσκο για τη στέγαση και προφύλαξη από τα αρπακτικά ζώα των ορνίθων και άλλων οικιακών ζώων, χοίρων κτλ. Στις μάντρες της Κρήτης υπάρχει και σήμερα ο κούμος, όπου κουμιάζουν τα μικρά ζώα, αρνιά ή ερίφια, όταν θέλουν να χρησιμοποιήσουν τις γαστέρες τους για πιτιά- αγαστέρα, όπως λέγεται- για να τα απομονώσουν, ώστε να μην φάνε χορτάρι, οπότε δεν μπορεί να χρησιμοποιηθεί η γαστέρα τους για τον σκοπό αυτόν[5]. Από το ρ. κουμιάζω έγινε και το ουσιαστικό κουμιά ή κούμια= μικροί κούμοι.
3. Πορομέλισσο, το
Το σπήλαιο βρίσκεται ΝΔ του χωριού. Ο Πλατάκης[6] το αναφέρει ως Πορομέλισσα (η) σε θηλυκό γένος, ενώ, επί πλέον, σημειώνει και άλλο σπήλαιο με το όνομα «Πορομέλισσου Σπήλαιο» (το). Το όνομα του σπηλαίου αφορά και σε ομώνυμο τοπωνύμιο του χωριού. Ως πρώτο συνθετικό πρέπει να θεωρήσουμε το ουσιαστ. «πόρος», δηλαδή ο πόρος (το πέρασμα) των μελισσών. Εξάλλου, πρόκειται για μικρό φαράγγι (Πορομέλισσου Φαράγγι).
IΧ. ΑΣΩΜΑΤΟΣ
Ο σπηλαιολογικός πλούτος του χωριού, ιδιαίτερα από ονοματολογική άποψη, είναι πολύ σημαντικός.
1. Αγία Κυριακή
Από τον ομώνυμο σπηλαιώδη ναό, παρά το Κουρταλιώτικο Φαράγγι.
2. Αγιοθέσι, το
Υπάρχει παράδοση διαμονής σε αυτό του Αγίου Νικολάου του Κουρταλιώτη (1η Σεπτ.), όπως, εξάλλου, αυτό υποδηλώνεται και από τα συνθετικά του τοπωνυμίου (άγιος+ θέση). Σε αυτό, μάλιστα, το τελευταίο σπήλαιο η λαϊκή ευσέβεια δείχνει ακόμα και τους λάκκους που σχηματίστηκαν από τα γόνατα του προσευχόμενου Αγίου.
3. Άγιος Ονούφριος, ο
Στη θέση Μελισσόκηπος, από τον ομώνυμο ναό, που έχει επανειλημμένα οικοδομηθεί (Ν. του Πίσω Μοναστηριού).
4. Άι- Νικόλα Σπήλιος, τ’
Από τον ομώνυμο ναό, στο Κουρταλιώτικο Φαράγγι[7].
5.Αλεπούς τη Dρύπα, της
Βαθιά σπηλιά, ανατολικά του χωριού, στη θέση Πλακιάς, για την οποία επεκράτησε ο γνωστός και σε άλλα χωριά «θρύλος του κόκορα». πήραν, λένε, έναν κόκορα, τον έβαλαν στη συγκεκριμένη σπηλιά και αυτός βγήκε αρκετά χιλιόμετρα μακριά, στο χωριό Ατσιπάδες. Βέβαια, αλεπούς παρουσία δεν έχει διαπιστωθεί ποτέ στην Κρήτη, οπότε στη θέση της θα πρέπει να εννοήσουμε τα γνωστά κρητικά κουνάβια, ζουρίδες ή αρκάλους που αφθονούν στο νησί.
6. Ανασερτή, η
Πρόκειται για βάραθρο, στα νότια του χωριού. Ανά+ σέρνω= σέρνω κάτι προς τα πάνω (εδώ τα χώματα).
7. Ηγουμενόσπηλιος, ο
Στο Πίσω Μοναστήρι. Εδώ απομονώθηκε γύρω στο 1810 ο λεπρός ηγούμενος της Μονής του Πρέβελη, Μακάριος, ύστερα από δική του επιθυμία, απ’ όπου και το όνομα του σπηλαίου. Εδώ, διέμεναν κατά τις επαναστατικές περιόδους οι ασθενείς της Ι. Μ. Πρέβελη ή σε ειρηνικές απομόνωναν, κυρίως, τους λεπρούς μοναχούς.
8. Ησαϊα ο Σπήλιος, του
Περιοχή Μονής Πρέβελη.
9.Κυνηγόσπηλιος, ο
Σε αυτό το σπήλαιο κατέφευγαν, σε περίπτωση βροχής ή για να ξεκουραστούν, οι κυνηγοί του χωριού.
10. Κώστα η Μάdρα, του
Νότια του χωριού. Το όνομα από τον ιδιοκτήτη του σπηλαίου, που το χρησιμοποιούσε ως μάντρα.
11. Ξερέ ο Όρνος, του
Το τοπων. αναφέρεται ως φυτώνυμο από τον Ελ. Πλατάκη[8]. Πρόκειται για σπήλαιο διαστ. 15Χ5Χ2, σε υψόμ. 300μ., στην ομώνυμη θέση, ΝΔ του χωριού. Στην περιοχή υπάρχει και σήμερα αγριοσυκιά (όρνος), απ’ όπου, φυσικά, και το όνομα. Ως πρώτο συνθετ. του ονόματος θεωρώ το συγκεκομμ. τύπο του οικογεν. Ξερουδάκης(> Ξερές αντί Ξερός), στον οποίο θα ανήκε η σπηλιά. Ο δάσκαλος Κων. Φραγκάκης στην καταγραφή των τοπωνυμίων του χωριού το έτος 1954 [η καταγραφή βρίσκεται στη Εταιρεία Κρητικών Ιστορικών Μελετών, στο Ηράκλειο (στο εξής ΕΚΙΜ)] σημειώνει ότι στην περιοχή υπάρχουν δύο σπηλιές- η μια κατόπιν της άλλης- μέσα στις οποίες κρύβονταν οι χριστιανοί επί Τουρκοκρατίας. Μέσα στη σπηλιά τον χειμώνα υπάρχει νερό, ενώ βρέθηκαν κουτάλια και πιάτα των χριστιανών που κρύβονταν μέσα σε αυτήν.
12. Πεζούλα, η
Καταφύγιο της Μονής του Πρέβελη στις διάφορες κρητικές επαναστάσεις.
13. Περιστερές, ο
Το σπήλαιο βρίσκεται στην τοποθεσία Άγιος Νικόλαος και είναι διαστάσεων 10Χ5Χ3. Ονοματολογικά σημαίνει τόπο όπου υπάρχουν πολλά άγρια περιστέρια. Από το περιστέρι με την περιεκτική κατάληξη [-ές]. Ως τοπωνύμιο ακούγεται και «στο bελιστερέ» (Λουτρό Σφακίων και Παλιά Ρούματα Κισάμου[9] και σημαίνει, συνήθως, υπόγεια σπηλιά με περιστέρια). Πρβλ. και τη γνωστή συνοικία της Αθήνας Περιστέρι αλλά και το σύνθετο bεριστερότρυπα, στη (Αγκουσελιανά, Αγ. Βασιλείου).
14. Ριφόκουμος, ο
Το σπήλαιο αυτό υπήρξε καταφύγιο επαναστατών κατά τις διάφορες επαναστάσεις [ρίφι=κατσίκι, μσν. ρίφιν< αρχ. ερίφιον, υποκορ. του έριφος[10]+ κούμος (βλ. σπήλαια Αρδάκτου-2)[11]].
15. Ρουσόλακκος, ο
Ρουσσόλακκο [=Κόκκινος (ρούσσος)+ λάκκος]. Από την απόχρωση του γύρω εδάφους.
16. Σκορδόσπηλια, τα
Την ονομασία του οφείλει σε κάποιο φυτό που μοιάζει με σκόρδο και φύεται στη ζώνη εισόδου του σπηλαίου.
17. Σπήλαιο των Εικόνων, το
Για το σπήλαιο αυτό υπάρχουν αναφορές ότι έγινε χώρος απόκρυψης εικόνων και εκκλησιαστικών ειδών, όπως και το Σπήλαιο των Αγίων στο φαράγγι του Κοτσυφού.
18. Τρύπη το Σπηλιάρι, του
Η ονοματολογία πιθανόν από παρωνύμιο του ιδιοκτήτη του σπηλαίου.
19. Χανούμης τον Οντά, στση
Υπάρχει σπήλαιο και επάνω σε αυτό άλλο σπήλαιο- που δίνουν την εντύπωση οντά- με μια μοναδική είσοδο. Του σπηλαίου αυτού ιδιοκτήτρια ήταν κάποια χανούμισσα [=μουσουλμάνα γυναίκα, κυρίως ενταγμένη σε χαρέμι. Γενικότερα η Τουρκάλα, η Οθωμανίδα γυναίκα (χανούμισσα=χανούμ<τούρκ. hanum= κερά> + κατάλ.–ισσα)].
X. ΓΙΑΝΝΙΟΥ
1. Βοθόνοι, οι.
Στην περιοχή Βουλίσματα, στα. Πρόκειται για σπήλαιο κατακρημνισμένο (Δολίνη)[12] . Βόθονας, ο = λάκκος, όρυγμα σε χωράφι.
2.Γαϊδαρόσπηλια, τα
Το σπήλαιο, διαστ. 10Χ8Χ7, βρίσκεται σε υψόμ. 230 μ., στη θέση Λιβάδι. Το όνομά του από τη χρήση του για προφύλαξη από τις δυσμενείς καιρικές συνθήκες γαϊδάρων του χωριού. Να σημειώσουμε ότι στο χωριό υπάρχει και τοποθεσία Γαϊδαρόβρυση (στη), από την οποία οι γάιδαροι έπιναν νερό.
3. Δρακότρυπα, η
Ενδιαφέρουσα παράδοση διασώζει το παρόν σπήλαιο, νότια του Γιαννιού, τώντις μεγάλη τρύπα πάνω σε βουνοκορφή (υψόμ. 400μ.), που ο λαός την έχει συνδέσει με την ύπαρξη δράκων, φανταστικών, υπερμεγεθών ερπετών με ανθρώπινη μορφή, πολύ επικίνδυνων για τον άνθρωπο. Ζουν σε σπήλαια- όπως εδώ-, πύργους ή ερημιές. Θεωρούνται επικίνδυνοι κυνηγοί, αλλά και άρπαγες υλικών αγαθών και ανθρώπων[13]. Πρβλ. και τοπωνύμιο Δρακονερό, από το οποίο, δηλαδή, πίνουν οι δράκοι νερό[14]. Δράκος είναι και ο φοβερός γκρεμός[15]. Για το συγκεκριμένο σπήλαιο- τοπωνύμιο η δασκάλα Σοφία Τσαμπαρλάκη, στην καταγραφή των τοπων. του χωριού, το έτος 1953 (ΕΚΙΜ), σημειώνει και τα εξής, τα οποία, επειδή, ακριβώς, όπως πιστεύουμε, αν μη τι άλλο, φανερώνουν τη θυμοσοφία του απλού λαού, τα μεταφέρουμε στην παρούσα έρευνά μας ως, ακριβώς, έχουν: «Υπάρχει βουνοκορφή προς το ΝΑ μέρος του χωρίου, εις την κορυφήν της οποίας βρίσκεται μέγας λάκκος, τον οποίον καλύπτουν γεφυρωτά βράχοι. Σε μια πλευρά του λάκκου υπάρχει μικρά οπή, που προχωρώντας προς τα κάτω συνεχώς και μεγαλώνει. Εκεί εκρύβοντο κατά την επανάσταση του 1866 οι κάτοικοι του χωρίου, όταν οι Τούρκοι έκαψαν τα γύρω χωριά και το Μοναστήρι του Πρέβελη. Από τους νεωτέρους ουδείς ηδυνήθη να κατέβη εις την εν λόγω οπήν, η οποία φαίνεται να έχη βάθος εκατοντάδων μέτρων. Αυτό μπορεί να γίνη μόνον διά σχοινίου. Όταν τις ρίψη εντός αυτής πέτραν, ακούει το κατρακύλισμά της επ’ αρκετόν, μέχρις ότου σβήσει εις το βάθος[16]. Λένε ότι εις το κάτω μέρος αυτής υπάρχει αρκετόν νερό και είναι εκείνο που έρχεται στην βρύση του χωρίου, στην βρύση της Μονής Θεολόγου, του Πρέβελη και στον Μακρύ Τσίγκουνα (τοποθεσία με περιβόλια). Αυτό το εξηκρίβωσαν από άχυρα που έρριψαν εντός της οπής και τα οποία παρουσιάσθησαν, στη συνέχεια, στας παραπάνω εξόδους του νερού».
4.Κουρουπωτό τη Σπηλιά, στου
Πρόκειται για την ευρύτερη περιοχή ενός πετρώδους λόφου- στον οποίο βρίσκεται το σπήλαιο- ο οποίος έλαβε το όνομά του από την ομοιότητά του προς κουρούπι (-α).
5. Λαδακιώ Σπηλιά, η
Βρίσκεται στην παραθαλάσσια βραχώδη περιοχή Λαδάκια. Πιθανόν πρόκειται για παραφθορά του Λιδάκια (λίδια= ελίδια).
6. Λυγιάς η Σπηλιά, της
Πρόκειται για παραθαλάσσια θέση. Υπάρχουν άφθονες λυγαριές (λυγιές).
7. Πετροβουκολέ, η
Το σπήλαιο, διαστ. 15Χ10Χ30, βρίσκεται στα νότια του χωριού, σε ομώνυμη τοποθεσία. Όπως υποδηλώνεται από το όνομα, πρόκειται για πέτρινη μάντρα βοδιών (βουκολέ, βουκολιά= μέρος υπόσκιο, όπου μεσημεριάζουν τα ζώα κατά τους θερινούς μήνες).
8. Στενού ο Σπήλιος, του
Από τη διαμόρφωση του εδάφους, που ένας στενός δρόμος, μεταξύ βράχων, οδηγεί σε μεγάλη σπηλιά.
9. Χωστού ο Σπήλιος, ο
Σπηλιά σε βράχο, διαστ. 6Χ4Χ3, που μοιάζει με εκκλησία. Σημαίνει, ακριβώς, κρυμμένη σπηλιά (ρ. χώνω= κρύβω+ σπήλιος). Λόγω της ιδιότητάς της αυτής έγινε καταφύγιο και κρυψώνας κατά τη γερμανική κατοχή.
XΙ. ΔΡΥΜΙΣΚΟ
1. Αγριμόνερο, το
Πρόκειται για μικρό σπήλαιο (4Χ3Χ1), σε υψόμ. 700μ. ΒΔ του χωριού, που διασώζει την ανάμνηση των κρητικών αγριοκάτσικων, που- όπως αναφέρουν οι διάφοροι περιηγητές- ήταν αρκετά εξαπλωμένα στο νησί. Στο χωριό Γιαννιού έχουμε τοπων. Αγριμερό (στ’), που, υποθέτω, ότι πρόκειται για το ίδιο όνομα συγκεκομμένο.
2. Βουκολές, οι
Το σπήλαιο, διαστ. 4Χ3Χ3, βρίσκεται στη θέση Βουκολιές (sic) και σε υψόμ. 550 μ., ΒΑ του χωριού[17].
3. Μέσα Σπήλιος, ο
Σε υψόμ. 350 μ., δυτικά του χωριού. Εδώ οι χωρικοί απέκρυπταν συμμάχους κατά τη Μάχη της Κρήτης.
XΙΙ. ΚΑΛΗ ΣΥΚΙΑ
Χώνος, ο
Το σπήλαιο, διαστ. 150Χ4Χ2,5, βρίσκεται σε υψόμ. 550μ. στην ομώνυμη θέση, ΒΔ του χωριού. Εδώ, παλιά, φύλασσαν τυριά. Στο σπήλαιο βρέθηκαν και οστά ανθρώπων. Αρχ. χών-ος, ο= η καταβόθρα. Στο σπήλαιο διαμορφώνεται «χώνος». υποκορ. Χων-άρι (πληθ. Χων-άρια, τα) και Χωνάλι (πληθ. Χωνάλια), Χων-άκι και Χων-αρ-άκι (με συνδυασμό των δύο προηγούμενων καταλήξεων -άρι+ -άκι). Από τον πρώτο υποκορ. τύπο Χωνάρ-ι σχηματίστηκε το θηλ. μεγεθυντ. Χωνάρ-α. Ως τοπων. απαντά και σύνθετο (πρβλ. Χώνος του Λέκα, ο)[18].
XΙΙI. ΚΕΡΑΜΕΣ
1. Λαύρ(ε)ιο, το
Το τοπων. δεν είναι παλιό και δηλώνει ύπαρξη μεταλλείου, σκάμματος μεγάλων διαστάσεων (ανοίξανε λαύρ(ε)ια) κατ’ αναλογία προς τα μεταλλεία του Λαυρ(ε)ίου της Αττικής, όταν, μετά το 1864, ξανάρχισε εκεί η εκμετάλλευση του ορυκτού πλούτου της περιοχής. Δυο τεχνητά σπήλαια (μεταλλευτικές στοές) με το όνομα Λαύρ(ε)ιο είναι γνωστά στην Κρήτη. Το ένα είναι το παρόν, του Κεραμέ, στο νομό Ρεθύμνου και το άλλο βρίσκεται στη θέση Παναγία του χωριού Νοχιά (τα) Κισάμου Χανίων[19].
2. Καλογερόσπηλιος, ο
Διασώζει παράδοση διαμονής σε αυτό το σπήλαιο κάποιου καλόγερου.
3. Γρες το Κασελάκι, της.
Στην περιοχή Κέραμος.
XIV. ΚΙΣΣΟΣ
1. Αγριμοκεφάλι, το
Το σπήλαιο βρίσκεται στο ομώνυμο ύψωμα Αγριμοκεφάλι (κεφάλι= ύψωμα), σε υψόμ. 1200 μ., στη βόρεια πλευρά του Κισσανού φαραγγιού, που από μακριά δίνει την εντύπωση κεφαλής αγριμιού (αγρίμι στην Κρήτη είναι ο κρητικός αίγαγρος).
2. Ανατολικό Σπηλιάρι, το
Το όνομα από τον προσανατολισμό του σπηλαίου προς την Ανατολή.
3. Γέρο Σπήλιο, στο
Βρίσκεται ΒΔ του χωριού. Όπως με πληροφόρησαν, η σπηλιά σήμερα έχει εξαφανιστεί λόγω κατολίσθησης.
4.Καντινόσπηλιους, στσι
Από τις πεταλούδες (καντινέλες), που φιλοξενούν τα συγκεκριμένα μικρά σπήλαια, βόρεια του υψώματος Κούπος, σε υψόμ. 1300 μ.
4. Κόκκινος Δέτης, ο
Το σπήλαιο, διαστ. 2,5Χ6Χ1,6, βρίσκεται στη θέση Φαράγγι, ΒΑ του χωριού, σε υψόμ. 900 μ. Το όνομά του από τη απόχρωση του δέτη [δέτης = ο κρημνός (από ρ. δένω)], στον οποίο βρίσκεται.
5. Τροχαλόδεμα, το
Μικρό σπήλαιο, διαστ. 4Χ1,6Χ4, σε υψόμ. 1300 μ. στην ομώνυμη θέση, στην ευρύτερη περιοχή του Κάμπου. Δέτης (από ρ. δένω)= έκταση που ενώνει δύο χωράφια διαφορετικού ύψους από τρόχαλο (τροχαλεά)[20], δηλαδή ξερότοιχο, ξερολιθιά.
6. Σπηλιάρια, τα
Βρίσκονται στη θέση Παλιάbελα (στα), ΝΑ του χωριού.
XV. ΚΟΞΑΡΕ- ΑΤΣΙΠΑΔΕΣ
1. Αλή το Σπηλιάρι, τ’
Στα βόρεια του χωριού. Το όνομά του από τον «πάλαι ποτέ» Τούρκο ιδιοκτήτη του.
2. Αράπισσας τη Dρύπα, στσ’
Σπήλαιο, στη θέση Χάλαρο των Ατσιπαδων, που διασώζει παράδοση για αράπηδες, φύλακες κρυμμένων θησαυρών.
3. Αχνότρυπας, η,
Είναι εντυπωσιακή στο χώρο του φυσικού τοπίου. Πρόκειται για ένα από τα γνωστά «λιβανιστήρια» ή «καπνιστήρια» του νομού Ρεθύμνου[21].
4. Γεροντόσπηλιος, ο
Βρίσκεται στη θέση Πελεγρινές, σε υψόμ. 360 μ., διαστ. 13Χ30Χ9,5, και μάλλον πρόκειται για λατρευτικό σπήλαιο, οπότε στο πρώτο συνθετικό πιθανόν να υποκρύπτεται η λέξη «ιερός»>γερός. Στο σπήλαιο βρέθηκαν κεραμιμκά.
5. Καμαρόσπηλιος,ο
Βρίσκεται στην περιοχή Πλάι του Ηλία (στο). Από την ομοιότητά του με καμάρα.
6. Κονταξόσπηλιος, ο
Στην περιοχή της Πρινοκεφάλας, ΝΔ του χωριού. Το α΄ συνθετ. από συγκεκομμ. τύπο του οικογ. Κονταξάκης.
7. Μακρέ Σπήλιο, στο
Πρόκειται για χαράδρα και σπήλαιο στη θέση Πλάτανοι των Ατσιπαδων. Εδώ, η περίφραση «Μακρέ Σπήλιο» έχει μεγεθυντική σημασία[22]. Πρβλ., και τοπωνύμια με παρόμοια εκφορά: Μακρέ Πεζούλα, στη (Αγ. Πελαγία), Μακρέ Λουρί, στο (Άγ. Ιωάννης), Μακρύ Πλατάνου, στου (Ακτούντα), Μακρέ Σπήλιο, στο (Κοξαρέ), Μακρύλαγκο, στο (Λαμπηνή).
8. Μαύρο Σπηλιάρι, το
Βρίσκεται στη Λάχαρδη με σημαντική– όπως και το προηγούμενο- συμβολή κατά τη Γερμανική Κατοχή.
9. Μούρη Φαράγγι Σπήλιο, το
Βόρεια του χωριού στην τοποθεσία Μούρη, η= η όψη, το πρόσωπο= μικρό ύψωμα, οξυκόρυφος λόφος[23].
10. Ορθάρης, ο
Βρίσκεται στην ομώνυμη απόκρημνη τοποθεσία, σε υψόμ. 1200 μ. Ορθάρης, ο (= απόκρημνο μέρος). Ακούγεται και Αχινοποδές για τον ομώνυμο ακανθώδη θάμνο [(α)χινοπόδι (το) αρχ. εχινόπους (εχίνος= αχινός+ πους), που φύεται άφθονος στην περιοχή[24].
11. Περδικοσπήλιαρο, το
Από τις πέρδικες που σύχναζαν σε αυτό. Βρίσκεται στην περιοχή Πλάτανοι των Ατσιπάδων.
12. Σπηλιάρα, η
Βρίσκεται στη θέση Πλάτανοι των Ατσιπάδων (σπηλιά+ μεγεθυντ. κατάλ.– άρα).
13. Σπήλιος του Φακουλά», ο
Το σπήλαιο βρίσκεται στην περιοχή της Μπαλαί. «Φακουλάς», μάλλον, θα είναι το παρωνύμιο του ιδιοκτήτη[25].
14. Τρυπητή, η
Σπήλαιο με διέξοδο (είσοδο- έξοδο) στα νότια του χωριού.
15. Χώνος, ο
Το σπήλαιο βρίσκεται στην περιοχή bουτσουνάρα (στη), ΒΑ του Ασωμάτου, σε υψόμ.1100μ.[26]
XVI. ΚΡΥΑ ΒΡΥΣΗ
Ενδιαφέρον από ιστορική και λαογραφική άποψη παρουσιάζουν πολλά από τα σπήλαια της Κρύας Βρύσης, όπως:
1. Καλογερικού ο Σπήλιος, του
Διασώζεται παράδοση διαμονής σε αυτό το σπήλαιο κάποιου καλόγερου.
2. Κατουρητή, στου
Το σπήλαιο αυτό βρίσκεται στο βουνό, βόρεια του χωριού και πιθανόν να διασώζει ανάμνηση κάποιου άρρωστου με μεταδοτική ασθένεια ή φρενοβλαβούς, που εγκαταβίωνε σε αυτό[27]. Η εκφορά του με γενική κτητική (στου Κατουρητή) πιθανόν βοηθά σε μια τέτοια λαογραφική ερμηνεία. Πάντως, ορθότερο θεωρούμε η ονομασία του σπηλαίου να οφείλεται στο γεγονός ότι μέσα στο συγκεκριμένο σπήλαιο υπάρχει μικρή πηγή, από την οποία τρέχει πολύ λίγο το νερό, όπως το κάτουρο.
3. Κυνηγόσπηλιος, ο
Το σπήλαιο βρίσκεται στο βουνό, βόρεια του χωριού και χρησιμοποιούνταν από κάποιο κυνηγό. Πρβλ. και στον Άρδακτο σπήλαιο Κλεφτόσπηλιος, όπου και στα δύο σπήλαια το πρώτο συνθετικό καταδεικνύει τον χρήστη του σπηλαίου.
4. Σπηλιάρα, η
Βόρεια του χωριού, παλιό μιτάτο [=κατάλυμα βοσκού με εγκατάσταση τυροκομείου (λατ. metatum= στρατιωτική εγκατάσταση].
5. Σπηλιάρα του Τίταρου, η
Βρίσκεται στο βουνό, βόρεια του χωριού. Πρόκειται για μεγεθ. του βαπτιστ. Τίτος> Τίταρος (επίθημα με ιδιαίτερα έντονη μεγεθυντ. σημασία –άρος, και για τα θηλ. –άρα. Όχι σπάνια, πάντως, χρησιμοποιείται και το θηλ. –άρα αντί του αρσεν. Έτσι, λοιπόν, λέμε η Τιτάρα, όπως ακριβώς και ο Τίταρος).
6. Σπηλιάρι, το
7. Σπήλιοι, οι
Ανατολικά του χωριού μικρά σπηλιάρια, στη ριζοβουνιά.
8.Φανταξοσπηλιάρα, η
Βρίσκεται στο βουνό, βόρεια του χωριού. Ρήμα φαντάζω+ θηλ. μεγεθ. επίθημα –άρα. Το σπήλαιο πιστευόταν ότι «φάντασε», ότι δηλαδή σε αυτό σύχναζαν οι ψυχές φονευθέντων ή κολασθέντων αμαρτωλών, που εμφανίζονται ως άνθρωποι με μαύρη ή άσπρη ενδυμασία, αλλά και ως ζώα. Στην Κρήτη το φάντασμα λέγεται αφανταξά, φανταξά (η) ή και σφανταξά (η). Με το ίδιο όνομα έχουμε σπήλαια και στον Πρίνο Μυλοποτάμου και στη Ζάκρο Σητείας. Επίσης, ως Φανταξόσπηλιος απαντιέται στη Λοχριά Αμαρίου, στον Προφήτη Ηλία Τεμένους, στο Λαγολιό Πυργιωτίσσης και στην Εθιά Μονοφατσίου. Τέλος, άλλες μορφές του τοπων. είναι Αφανταξόσπηλιος, Σφαντακτόσπηλιος, Φαντοσπηλιά και Αφανταξώνη Σπηλιά[28].
9. Χαΐνότρυπα, η
Βρίσκεται στα νότια του χωριού. Χαΐνης, ο (τούρκ.) είναι άνθρωπος χωρίς δουλειά- από τεμπελιά- που περιφέρεται όπου βρει, συνηθισμένος να πίνει και να μεθά. Σημαίνει επίσης και τον φυγάδα, τον φυγόδικο, τον αποστάτη. Τέλος, Χαΐνηδες (=επαναστάτες, κακούργοι, αποστάτες <αραβοτουρκ. hain= προδότης, άπιστος, αχάριστος>) ονομάζονταν από τους Τούρκους οι αρματωλοί και οι κλέφτες των απελευθερωτικών αγώνων του έθνους, οι οποίοι με κάθε τρόπο προστάτευαν τους χριστιανούς και φημίζονταν για τα ανδραγαθήματά τους. Άρα, το συγκεκριμένο σπήλαιο (τρύπα) παρείχε προστασία σε Χαΐνηδες. Πρβλ. και Χαϊνογούργουθα (τα) <γούργουθα= λάκκοι>[29].τ.
XVII. ΛΑΜΠΗΝΗ
1.Ανεμόσπηλιος, ο
Το σπήλαιο, διαστ. 12Χ10Χ7, βρίσκεται στην περιοχή Μαυροχάλικα. Όπως υποδηλώνεται και από την ονομασία του, πρόκειται για σπήλαιο, στο οποίο φυσά πολύς αέρας.
2.Καλογερόσπηλιος, ο
Βρίσκεται δυτικά του χωριού και διασώζει παράδοση διαμονής σε αυτό κάποιου καλόγερου. Το σπήλαιο είναι διαστ. 8Χ8Χ6.
3. Χιονιά η Τρύπα, του
Υπάρχει σπήλαιο (τρύπα), σε μέρος ψηλό (θέση Καθέ), όπου συχνά χιονίζει.
4. Χώνος, ο
Από το ομώνυμο σπήλαιο- καταβόθρα[30].
XIIX. ΛΕΥΚΟΓΕΙΑ
1. Αποκλείστρας Σπήλιος, ο
Από τη διαμόρφωση του εδάφους. Μέρος αποκλεισμένο.
2. Βορνόσπηλιος, ο
Από τον προσανατολισμό του προς το βοριά και που, ως εκ τούτου, τον «δέρνει» ο βόρειος άνεμος.
3. Γαϊδουρόσπηλια, τα
Βρίσκονται σε υψόμ. 230 μ., στη θέση Πίσω Λιβάδι, στα Νότια του χωριού. Το όνομα από τους γαϊδάρους που στάβλιζαν σε αυτά.
4. Γρες ο Σπήλιος, της
Βρίσκεται στη θέση Ποδάρι, σε θαλάσσιο κρημνό. Παράδοση για γρια που εγκαταβίωσε σε αυτό.
5. Καλαφάς Σπήλιος, ο
6. Κάτω Ρίζα, η
Στη θέση Τραχήλια του χωριού.
7. Κουτσουλιδιάρης, ο
Στην ομώνυμη θέση, σε μέρος απόκρημνο προς τη θάλασσα. Το όνομα από τις κουτσουλιές σπουργιτιών και θαλασσοπουλιών που φωλιάζουν μέσα σε αυτό.
8. Μαστρονικόλα Σπηλιάρα, η
Από τον ιδιοκτήτη του Μάστρο- Νικόλα.
9. Σαρακηνάλωνα, τα
Το σπήλαιο βρίσκεται στην ομώνυμη περιοχή του χωριού. Λέγεται ότι σε αυτό κατοικούσαν οι Σαρακηνοί, κακοί δαίμονες, ανάμνηση της τυραννίας των Σαρακηνών.
10. Στενού ο Σπήλιος, του
Από το φυσικό στένωμα το οποίο οδηγεί στο σπήλαιο.
11 . Τρυπητή, η
Βρίσκεται ΝΔ του χωριού και είναι διαστ. 10Χ7Χ5.
XIX. ΜΑΡΙΟΥ
1. Άγιος Ονούφριος, ο
Πρόκειται για σπηλαιώδη ναό που βρίσκεται σε μικρή απόσταση βορειοδυτικά του χωριού, καρφωμένος πάνω σε βράχο και ενταγμένος αρμονικά στο φυσικό περιβάλλον[31].
2. Ανηφοράδες, οι
Το όνομα επειδή βρίσκεται σε μέρος με πολλές ανηφόρες. (ο ανηφοράς, πληθυντ. οι ανηφοράδες). Από το μεσαιων. ανήφορος< μτγν. Ανώφορος< αρχ. επίθ. ανωφερής< άνω + φέρω. Το [η] κατ’ αναλογία προς το κατήφορος [32].
3. Κουριαλόσπηλιος, ο
Κουριαλός, -ή, -ό (επίθ.)= ο μαύρος, αλλά και Κουριαλός, ο (προσηγορικό)= θαλάσσιο όστρακο, οπότε εδώ Κουριαλόσπηλιος είναι σπήλαιο που μοιάζει προς θαλασσινό μεγάλου μεγέθους όστρακο.
4. Παναγία η Υπαπαντή, η
Σπηλαιώδης εκκλησία, ανατολικά, στην άκρη του χωριού.
5. Τρύπα Καλυβάκι, η
Πρόκειται για σπήλαιο διαστ. 25Χ3Χ3, ανατολικά του χωριού.
XX. ΜΕΛΑΜΠΕΣ
1. Βαγιονιάς το Σπήλιο, στση
Το σπήλαιο βρίσκεται στα βόρεια του χωριού. Βαγιωνιά = όνομα[33], οπότε, φανερώνει την ιδιοκτήτρια του σπηλαίου. Το όνομα προέρχεται από λέξη βάγιο, το (+ μεγεθυντικό επίθημα –ωνιά). Βαγιά, η = η φοινικιά, χουρμαδιά, βαγί, το= το κλαδί του φοίνικα ή της δάφνης. Κατά την εορτή των Βαΐων αντί βαΐδων διανέμονται κλαδιά ελιάς ή δάφνης. Γι’ αυτό επικράτησε να ονομάζεται και η δάφνη βαϊά και τα φύλλα βάϊα[34]. Το Βαγιωνιά ως τοπωνύμιο αποτελεί τη μοναδική μαρτυρία χρήσης του επιθήματος –ωνιά[35]. Πρβλ., πάντως, και τοπωνύμιο Βατωνιά, στη[36].
2. Μυλωνά το Σπήλιο, στου
Βρίσκεται στα δυτικά του χωριού. Από το επάγγελμα του ιδιοκτήτη του σπηλαίου.
3. Σκιστή, στου
Βρίσκεται στα νότια του χωριού και το όνομα χαρακτηρίζει τη διαμόρφωση του εδάφους. Πρβλ. στα Πατσιανά Σφακίων τοπωνύμιο στη Σκιστή Σπηλιά [37]
4. Χωστόσπηλιο, στο
Βρίσκεται στα νότια του χωριού. Το όνομα από το ρήμα «χώνω», που στην Κρητική διάλεκτο σημαίνει κρύβω. Και πραγματικά η συγκεκριμένη σπηλιά δεν ανευρίσκεται εύκολα[38].
XXI. ΜΙΞΟΡΡΟΥΜΑ
Κατσοπρινές, ο
Χαρακτηρίζεται από την παρουσία άφθονων κατσοπρινιών στην εύφωτη ζώνη εισόδου του σπηλαίου. Το σπήλαιο είναι διαστ. 15Χ15Χ25. Βρίσκεται στην περιοχή Πράσσα ΝΔ του χωριού Φραττί και χρησιμοποιήθηκε προς απόκρυψη Συμμάχων της Μάχης της Κρήτης.
XXII. ΜΥΡΘΙΟΣ
1. Καλογραίς η Τρύπα, της
Στην περιοχή Πλάι τση Κορφής (στο), όπου, κατά τοπική παράδοση, ασκήτευσε μια καλόγρια.
2. Κώστα τσι Σπήλιους, στου
3. Νυχτεριδόσπηλιος, ο
Στην περιοχή Κουφάλες, Ν του χωριού, σε υψόμ. 50 μ. Το α΄ συνθετ. από το γνωστό χειρόπτερο νυκτόβιο θηλαστικό, τη νυχτερίδα, που ενδημεί στη σπηλιά.
4.Σκοτεινό Νερό, το
Στην περιοχή του Κάραβου, στα Νότια του χωριού, και σε υψόμ. 10 μ., διαστ. 25Χ25Χ12.
5. Ταύρος, ο
Στην παραθαλάσσια περιοχή Δαμνώνι (στο), ΝΑ του χωριού (διαστ. 25Χ25Χ12).
6. Τρύπα Καστελακιών
Βρίσκεται στην περιοχή Ρίζα Καστελάκια, και σε υψόμ. 70 μ.
XXIII. ΟΡΝΕ
Άγιος Ευστράτιος, ο
Στην περιοχή του Γομαρά, όπου- όπως σημειώνει ο δάσκαλος Ζ. Αρχοντάκης, το έτος 1957 (ΕΚΙΜ)- παλιά ήταν χωριό. Πρόκειται για κοινή περιοχή των χωριών Ορνέ- Μελάμπων. Το σπήλαιο χρησιμοποιήθηκε κατά την Εθνική Αντίσταση για την αποθήκευση πυρομαχικών.
XXIV. ΠΑΛΙΟΛΟΥΤΡΑ
Νεραϊδότρυπα, στη
Σπηλιά μέσα σε μεγάλο λαγκάδι, με πηγές άφθονου τρεχούμενου νερού. Σε τέτοιες περιοχές, με πλούσια βλάστηση και πολλά νερά, φαντάστηκε ο λαός ότι κατοικούν οι νεράιδες. Σύμφωνα με τη λαϊκή αντίληψη οι νεράιδες είναι φανταστικά πλάσματα αντίστοιχα με τις Νηρηίδες, τις δρυάδες, τις ορεστιάδες, τις αμαδρυάδες και τις άλλες γνωστές νύμφες της αρχαίας ελληνικής Μυθολογίας. Η ζωή τους είναι όλο χορός και παιγνίδι. Είναι πολύ ωραίες γυναίκες, υπερκόσμιες, που δεν μοιάζουν σε τίποτα με τις λοιπές θνητές, αλλά δεν έχουν το χάρισμα της αθανασίας. Παρουσιάζονται στους «αλαφροΐσκιωτους», αρπάζουν, πολλές φορές, ωραίους νέους, για να συζήσουν μαζί τους και να κάνουν παιδιά και προξενούν στους ανθρώπους διάφορες μυστηριώδεις και ανεξήγητες αρρώστιες. Αν καμιά φορά ένας θνητός αντικρίσει νεράιδα και καταφέρει να αρπάξει το πέπλο του κεφαλιού της, τότε αυτή τον ακολουθεί πιστά, γίνεται ιδανική σύζυγος και γόνιμη μητέρα ωραίων παιδιών. Εδώ, στην Κρήτη, λέγονται: Νεράϊδες, Νεράγδες, Νεράδιες, Ανεράϊδες, Ανεράδιες, Ανεράγδες, Ανεράγδιες. Είδος νεράιδων, πάντοτε κακοποιών, είναι και οι Λάμιες.
XXV. ΠΛΑΤΑΝΕΣ
1. Διγενή ο Σπήλιος, του
Το σπήλαιο, διαστ. 45Χ18Χ15μ, βρίσκεται στη θέση Πάνω Πλατανές, ΒΑ του χωριού, σε υψόμ. 750μ. στο όρος Κέδρος. Το ορθογώνιο άνοιγμα του σπηλαίου (12Χ2μ.) έχει βόρειο προσανατολισμό και σκεπάζεται εν μέρει από βράχους που προεξέχουν από πάνω του. Το δάπεδο μέσα στη σπηλιά ανεβαίνει δυο μέτρα ψηλότερα από το επίπεδο της εισόδου και από την οροφή της, σε ύψος δύο μέτρων, στάζουν μόνιμα μερικοί σταλακτίτες.
Στο σπήλαιο αυτό προστατεύονταν τα γυναικόπαιδα, κατά τις επιδρομές των ποικίλων κατακτητών του νησιού. Εκεί, επίσης, σύμφωνα με όμορφη τοπική παράδοση, έμενε ο θρυλικός μεσαιωνικός γίγαντας Διγενής Ακρίτας, απόγονος του Δία, που μπορούσε να εκσφενδονίζει μακριά, σαν τις «αμάδες» του γνωστού παιγνιδιού, τεράστιους σε μέγεθος βράχους. Κατά την αρχαιότητα το σπήλαιο πιθανόν να χρησιμοποιήθηκε ως λατρευτικό, σύμφωνα με τα κριτήρια που έθεσε ο Γάλλος Καθηγητής Paul Faure- που το επισκέφθηκε στις 16 Ιουλίου 1965. παρουσία νερού, ύπαρξη αφιερωμάτων, επιβλητικό τοπίο, φιλολογική παράδοση κτλ.[39]. Και πράγματι, η συγκεκριμένη περιοχή του Πλατανέ τα διαθέτει όλα αυτά, στα ψηλά σημεία του χωριού όπου βρίσκεται, με πλούσια φιλολογική παράδοση και άφθονες και δροσερές πηγούλες. Όπως σημειώνει ο Paul Faur, στη θέση αυτήν, την αποκαλούμενη στσι Ρέχτρες, το νερό πέφτει μερικές φορές καταρρακτωδώς μέσα από το σιδηρούχο ασβεστολιθικό βράχο του μεσοζωικού.
Ενδιαφέρουσες επιβεβαιώσεις του λατρευτικού χαρακτήρα του σπηλαίου για τον Paul Faure είναι οι εξής: α) ο πλούτος του εδάφους του σπηλαίου σε όστρακα[40] β) η θέση του σπηλαίου δίπλα ακριβώς στις πηγές του Ακουμιανού ποταμού και κοντά στη θέση «Λενικά», πάνω από τον Πλατανέ, όπου σήμερα ανευρίσκονται ερείπια αρχαίας πόλης, όπως και στη θέση «Παλαιό Μιτάτο», νοτιοανατολικά του κεφαλοχωριού που μέχρι προ τινος ήταν γνωστό ως Δουμαεργιό και στις μέρες μας- παρά την τόσο όμορφη παράδοση της αρχόντισσας Μαρίας που το συνοδεύει[41]- μετονομάσθηκε σε… Κεντροχώρι(!)[42] και γ) η ύπαρξη και άλλης αρχαίας ανώνυμης πόλης στην περιοχή του σπηλαίου, επίνειο της οποίας θα πρέπει να ήταν το Ψύχιον, στο άκρωτήριο Μέλισσα, και της οποίας άγνωστης πόλης ιερό κορυφής θα ήταν του Διγενή ο Σπήλιος[43]. Πολύ ενδιαφέρουσα, στο σημείο αυτό, η παρατήρηση του Καθηγητή Paul Faure ότι το παραφθαρμένο όνομα «Δουμαεργιό» και ο θρύλος της αρχόντισσας Μαρίας που το συνοδεύει, του φέρνουν στο μυαλό κάποιο τοπωνύμιο σαν «του Ερμαίου», συνηθέστατου, άλλωστε, στη Βοιωτία, την Αρκαδία κ.α., αλλά που έχει άμεση σχέση και προς τα γνωστά μας ρεθεμνιώτικα σπήλαια του Μελιδονίου και της Πατσού, βόρεια του όρους Κέδρους, που ήταν, επίσης, αφιερωμένα στον θεό Ερμή, τον θεό της λίθινης στήλης, του έρματος των Πελασγών και των σωρών από πέτρες, τον πρόγονο του γίγαντα Διγενή, που και εκείνος στον Μυλοπόταμο και τον Πλατανέ έπαιζε με τα βράχια και έκανε τις πηγές να αναβλύζουν[44].
Στους καταλόγους των σπηλαίων του νομού Ρεθύμνου αρχαιολογικές πληροφορίες υπάρχουν για 55 συνολικά σπήλαια, από τα οποία μόλις δέκα εκπληρώνουν τα παραπάνω κριτήρια που έθεσε ο Paul Faure, για να θεωρηθούν ως λατρευτικά. Του Διγενή ο Σπήλιος, του Πλατανέ, είναι το ένα και μοναδικό από αυτά τα δέκα, που ανήκει στην πρώην επαρχία Αγίου Βασιλείου.
2.Φανταξοσπηλιάρα, στη[45]
XXVI. ΡΟΔΑΚΙΝΟ
1. Άγιο Πνεύμα, το
Στην τοποθεσία Κρυονερίτης (για τα κρύα νερά της), όπου και εκκλησία, καθολικό μονής[46].
2. Ανεμοσπηλαί, η
Γιατί πιάνει δυνατός άνεμος. Πρβλ., επίσης, στο Κεντροχώρι θέση Ανεμοσπηλιάρα.
3. Γέρο Σπήλιο, στο
Το μεγαλύτερο από τα σπήλαια της περιοχής (διαστ. 15Χ10Χ5 μ.), στη θέση στση Σφάκας το Σκαλί (σκαλί= επικίνδυνη διάβαση), ΒΑ του χωριού και σε υψόμ. 100μ. Οπότε εδώ το α΄ συνθετ. (γέρο-) βρίσκεται με μεγενθ. σημασία. Πάντως, σήμερα, σφάκα δεν υπάρχει στην περιοχή.
4. Πασπαρόσπηλιος, ο
Σπήλαιο με πασπάρους (= κονιορτό).
5. Σκιάς το Σπηλιάρι, στση
Από συκιά (σκια, με αποβολή του [υ]) που έχει φυτρώσει στην είσοδο του σπηλαίου. Πρβλ. και τοπων. Αγ. Ιωάννη, υποσ. 99 (Σκιάς το Νερό, στση).
6. Σκοτεινή, η
Πρόκειται για ενάλιο ιστορικό σπήλαιο, διαστ.20Χ4Χ3μ., που βρίσκεται στη θαλάσσια περιοχή Gόρακας, νότια του χωριού. Το όνομα του σπηλαίου από τον λίγο φωτισμό του, ενώ τής περιοχής προήλθε από ένα λίθο στη θάλασσα, που από μακριά δίνει την εντύπωση κόρακα. Κόρακας λέγεται και η παραλία, όπου υπάρχει και λιμάνι, που χρησιμοποιήθηκε κατά τις διάφορες επαναστάσεις του νησιού.
XXVII. ΣΑΚΤΟΥΡΙΑ
1. Άγιος Παύλος, ο
Σπηλαιώδης ναός στην ομώνυμη θέση (διαστ. 30Χ12Χ10).
2. Αλυκές, οι
Σπήλαιο διαστ. 25Χ8Χ9, στην παραθαλάσσια θέση Άγιος Παύλος. Το όνομα από τις αλυκές που, παλιά, υπήρχαν στο μέρος αυτό.
3. Καλογερόσπηλιος, ο
Πρόκειται για ενάλιο σπήλαιο (διαστ. 12Χ4Χ3) στη θέση Άγιος Παύλος, ΝΔ του χωριού. Το σπήλαιο διασώζει παράδοση διαμονής σε αυτό κάποιου καλόγερου.
4. bροστινή Σπηλιάρα, η (ΝΔ του χωριού)
5. Σπηλιάρι, στο (ΝΔ του χωριού)
6. Σπηλιάρια, στα
7. Τρύπα του Αγίου Παύλου, η
Βρίσκεται στην περιοχή του Αγίου Παύλου. Πρόκειται για σπηλαιοβάραθρο σε υψόμ. 25 μ., με διαστάσεις 10Χ4Χ5. Θεωρείται ως το «Σπήλαιο του Δαιδάλου»[47].
8. Φωκόσπηλιος, ο
Ενδιαφέρον ενάλιο σπήλαιο, στην παραθαλάσσια περιοχή του Αγίου Παύλου, που μαρτυρεί την παρουσία στην περιοχή του, σε παλιότερες εποχές, του συμπαθούς αυτού θηλαστικού, της φώκιας.
XXIIX. ΣΕΛΛΙΑ
1. Ρουσόλακκου τη Σπηλιά, στου
Από το κόκκινο χρώμα (ρούσος και ρουσός μτγ. Ρούσιος< λατ. russeus) της περιοχής. 2. Κοτσυφού Σπήλιο[48]
3. Σούδας ο Σπήλιος, της
Στην παραθαλάσσια περιοχή της Σούδας, στα Νότια των Σελλιών. Σούδα (η)= χαντάκι. μεσν. σούδα<λατιν. Suda= χαράκωμα[49].
4.Σκυλογκρέμνι, το
Σπήλαιο στα Νότια του χωριού. Βραχώδης τόπος ο οποίος παλιά έπαιζε, φαίνεται, και το ρόλο Καιάδα των γέρικων ή άρρωστων σκυλιών. Είναι τεκτονικό σπήλαιο, που διανοίγεται μεν σε ασβεστόλιθο του ανώτερου Τριαδικού, δημιουργήθηκε όμως από τεκτονική δραστηριότητα μεταγενέστερα ίσως και του Πλειστοκαίνου[50]. Πρβλ. και σκυλότρυπα, όπου επίσης γκρέμιζαν τα άρρωστα και επικίνδυνα σκυλιά[51], αλλά και Γεροντόβραχο, βραχώδη, επίσης, τόπο από τον οποίο γκρέμιζαν τους γέρους(!)[52].
5. Ατζιγκανόσπηλιος, ο
Στο φαράγγι του Κοτσυφού διασώζει ανάμνηση αθίγγανων, που λόγω επαγγέλματος διέμεναν σε αυτόν, κατά τις μετακινήσεις τους στην περιφέρεια της Γιαλιάς. Στα σπήλαια αυτά διέμεναν και τα ζευγάρια των απαχθέντων για γάμο, μέχρις ότου η τακτική τους αυτή γινόταν αποδεκτή από τους γονείς τους[53].
6. Μικρό ανώνυμο σπήλαιο
Στην περιοχή Βαβούρη τσ’ Ελές (στου), ΒΑ του χωριού και σε υψόμ. 350μ.
7.Ευγορείτης, ο
Σε υψόμ. 300μ., στην ομώνυμη περιοχή, ΒΑ του χωριού. Βγοράδα, η (και εβγοράδα) = θέα <όβγορο>. Σύνθετη λέξη από το ευ+ ορώ. Πρόκειται για μέρος ψηλό απ’ όπου «βγορίζει», φαίνεται καλά η γύρω περιοχή και γι’ αυτό ήταν κατάλληλη και για παρατηρητήριο.
8. Γιδοσπηλέ, η
Στη θέση Περιστεράκια, ΝΔ του χωριού και σε υψόμ. 50μ.
XXIX. ΣΠΗΛΙ
1. Άγιος Αντώνιος, ο
Γραφικό μικρό σπηλαιώδες ξωκλήσι, στην ομώνυμη τοποθεσία, ΝΑ του χωριού. Θεωρείται μακρινό κτίσμα της οικογένειας των Βλατάδων, στους οποίους ανήκαν και οι γύρω περιουσίες[54].
2. Ανεμόσπηλιο, στον
Πλατύς και ρηχός σπήλιος στα ΝΑ του Βορίζη, πάνω από την τοποθεσία Αχλάδα, κατοικητήριο περιστεριών και νυχτερίδων. Πρβλ. και στο Ροδάκινο σπήλαιο Ανεμοσπηλαί και στο Κεντροχώρι Ανεμοσπηλιάρα.
3. Έρημο Πηγάδι, στο
Βοσκότοπος με σπηλιά, στην οποία υπάρχει κάθετη τρύπα
4. Κόκκινο Σπήλιο, στο
Στο βουνό Βορίζη, Ανατολικά του χωριού, ρηχό και πλατύ σπήλαιο, με κοκκινωπά χαράκια, απ’ όπου και το όνομα. Σε περίπτωση βροχής σε αυτό καταφεύγουν τα αιγοπρόβατα.
5. Κοντολιού Σπηλιάρι, το
Στην ομώνυμη τοποθεσία, στην περιοχή των περιβολιών νότια, κοντά στο επισκοπείο.
6. Κουρφόνερα, στα (ΒΑ του χωριού)
Στην ευρύτερη περιοχή Λάππας, δεξιά, μετά το ξωκλήσι του Αγίου Πνεύματος, κοντά στο βουνό. Πρόκειται για σπηλαιώδη μεγάλη τρύπα, σαν πηγάδι, που στο βάθος της τρέχει πολύ νερό, που όποιος σκύψει και αφουγκραστεί θα το ακούσει που κυλά ορμητικό και φεύγει, χωρίς να βγαίνει ούτε σταγόνα προς τα έξω. Σύμφωνα με τοπική παράδοση, που τη γνωρίζουν παλιοί βοσκοί, από εδώ περνούν και χύνονται μετά στο κέντρο του Σπηλίου τα νερά της Κεφαλόβρυσης. Ακόμα, προς απόδειξη των παραπάνω, επί Τουρκοκρατίας είχε γίνει το πείραμα με τον ασβέστη που έκανε, λένε, το νερό να φθάνει θολό στις βρύσες του χωριού[55].
7. Πλαγιάδας Σπήλιος, της
Από τη θέση του στη δυτική μέση (πλαγιά) του βουνού Βορίζη.
8. Πρασόσπηλιο, στο (ΒΔ του χωριού)
Η γενικότερη περιοχή είναι βοσκότοπος. Η σπηλιά στην εύφωτη ζώνη εισόδου της βγάζει ένα είδος πράσων, απ’ όπου και το όνομα.
9. Σπηλιάρες, στσι (Α του χωριού)
Σπήλιος+ επίθ. μεγεθυντ.– άρα> σπηλιάρα και στον πληθυντ. σπηλιάρες. Η τοποθεσία βρίσκεται μέσα στο φαράγγι της Αγιά- Φωτιάς, προς τη βορινή έξοδο.
10. Σχίσμα, στο (ΒΑ του χωριού)
Σπηλαιώδες σχίσμα, από πάνω προς τα κάτω, απ’ όπου μπαίνοντας μέσα βρίσκεσαι σε μεγάλη σπηλαιώδη αίθουσα, πλατιά και ψηλή, που στη Γερμανική Κατοχή πολλές φορές κατέφευγαν σε αυτήν προς προστασία οι Κατωχωριανοί Σπηλιανοί. Κάποιοι ερευνητές υποστήριξαν πως από αυτό το σπήλαιο πήρε και το χωριό το όνομα του[56].
XXX. ΦΡΑΤΤΙ
1. Ρουμάνη το Σπηλιάρι, στου
Στην περιοχή Ρουμάνη (στου), ανατολικά του χωριού, και σε υψόμ. 300μ. Το σπήλαιο, διαστ. 12Χ12Χ10, χρησίμευσε για την απόκρυψη συμμάχων κατά τη Μάχη της Κρήτης. Ρουμάνι, το= το δάσος. Εδώ, πρόκειται για τον ιδιοκτήτη του σπηλαίου, γι’ αυτό το ορθογραφούμε με [η] (Ρουμάνης, ο).
2.Χοιρολάκκοι, οι
Μικρό σπήλαιο (2Χ5Χ12), στην ομώνυμη θέση Χοιρόλακκοι, ΒΔ του χωριού, όπου παλιά έβοσκαν χοίρους.
[1] Περισσότερα βλ. Κωστή Ηλ. Παπαδάκη, Κεραμές και Αγαλλιανός, Κοινή πορεία μέσα στο χρόνο, Ρέθυμνο 2002, 170.
[2] Πρβλ. και στο Φραττί το σπήλαιο Χοιρόλακκοι, οι
[3] Τα Σπήλαια του νομού Ρεθύμνης, Περιβαλλοντικό Κέντρο Πρωτοβ. Εκπαίδευσης «Φάλκονας», (επιμ. Χ. Στρατιδάκη), Ρέθυμνο 1998, 19.
[4] Άλλες παραδόσεις για το συγκεκριμένο ναό βλ. στον Αλέξ. Κ. Χατζηγάκη, Εκκλησίες Κρήτης- Παραδόσεις, Ρέθυμνο 1954, 114-115.
[5] Στ. Ξανθουδίδη, Ποιμενικά της Κρήτης, Λεξικογραφικόν Αρχείον, 5, 267-323.
[6]Ζωώνυμα σπήλαια της Κρήτης, Κρητολογία 4 (1977), 62.
[7] Στο «Αγιολόγιον της Ορθοδόξου Εκκλησίας» (Σωφρ. Ευστρατιάδου, Αγιολόγιον της Ορθοδόξου Εκκλησίας, Έκδοσις της Αποστολικής Διακονίας της Εκκλησίας της Ελλάδος, χ.χ., στο σχετικό λήμμα) αναφέρεται για το συγκεκριμένο Άγιο: «Νικόλαος όσιος ο εν τη φάραγγι Κουρταλιώτη της επαρχίας Αγίου Βασιλείου της Κρήτης ασκήσας εν έτει 1670 (Σεπτεμβρίου 1). Ουδεμία περί τούτου μνεία εν τω Συναξαριστή Νικοδήμου, ουδέ συναξάριον τούτου σώζεται, ειμή μόνον Ακολουθία, εκδοθείσα εν Αθήναις τω 1879». Βλ. και σχετικές παραδόσεις για τη ζωή και την αγιοσύνη του καλόγερου αυτού στον Αλ. Χατζηγάκη, ό.π., 48.
[8] Ελ. Πλατάκη, Φυτώνυμα Σπήλαια της Κρήτης, Κρητολογία 3, 114.
[9]Ελευθ. Ν. Γιακουμάκη, Το Μικρο-τοπωνυμικό της επαρχίας Κισάμου Κρήτης, ανάτ. από το Λεξικογραφικόν Δελτίον, ιστ΄, Αθήνα 1986, 120.
[10]Αντων. Β. Ξανθινάκη, Λεξικό ερμηνευτικό και ετυμολογικό του δυτικοκρητικού γλωσσικού ιδιώματος, (Πρόλογος- Επιμέλεια: Χριστ. Χαραλαμπάκης), Ηράκλειο 2001, 60).
[11] Βλ. και Ελ. Πλατάκη, Κρητολογία 4, 62.
[12]«Βούλισμα» ονομάζουμε κάθε υποχώρηση της επιφάνειας του εδάφους. Βλ. στα Ακούμια τοπων. Βουλίσματα, στον πληθυντικό αριθμό, που σημαίνει περιοχή με επανειλημμένες καθιζήσεις. Ως τοπων. το βρίσκουμε και ως Βουλισμένη (στη), Βουλισμένου (στου) και συχνά θεωρείται ότι στα μέρη αυτά έπεσαν κεραυνοί και σχημάτισαν βαθιές τάφρους [Ι.Ε.Μαθιουδάκη, Τοπωνυμίαι της κοινότητος Σκάφης, Κρητικά, τ. 1, 33 και Στ. Αποστολάκη, Τοπωνύμια Καμπανού, Κρητική Εστία 175 (1967), 421]. Βλ. και Τα Σπήλαια του νομού Ρεθύμνης, Περιβαλλοντικό Κέντρο Πρωτοβ. Εκπαίδευσης «Φάλκονας», Ρέθυμνο 1998, 34.
[13] Ελ. Πλατάκη, Ονόματα σπηλαίων της Κρήτης σχετικά με θρύλους και παραδόσεις, Κρητολογία V (1977), 167.
[14] Σχετικές παραδόσεις με δράκοντες βλ. και στον Νικ. Παπουτσιδάκη, Τοπωνυμικά Ρεθύμνου, Κρητ. Εστία 214 (1977), 604.
[15] Κων. Μηνά, Τοπωνυμικό της Καρπάθου, εκδ. Εξάντας 2000 (αλφαβητικό).
[16] Αυτό εξηγείται από το γεγονός ότι η Δρακότρυπα του Γιαννιού είναι διαστάσεων 10Χ10Χ80 (Μητρώο Σπηλαίων Νομού Ρεθύμνης, Περιβαλλοντικό Κέντρο Πρωτοβ. Εκπαίδευσης «Φάλκονας», Ρέθυμνο, Μάιος 1998, σε δισκέτα ηλεκτρονικού υπολογιστή). Οπότε, αυτό το ύψος των 80μ. είναι που κάνει την πέτρα να κατέρχεται επί τόση ώρα.
[17] Για την ονοματολογία βλ. Σπήλαια Γιαννιού-7.
[18] Γεωργ. Σειστάκη, Ο Πρινές Σελίνου, Κρητική Εστία 219, 844.
[19] Ε. Κ. Πλατάκης, Το τοπωνύμιο Λαύρειο στην Αττική, Κρητολογία 6 (Ιαν. – Δεκ. 1978), 106. Δες και Στ. Αποστολάκη, Τοπωνύμια του Καμπανού, Κρητική Εστία 176 (1967), 480.
[20] Βλ. Γ. Ν. Χατζιδάκι, Μεσαιωνικά και Νέα Ελληνικά, Α΄, Εν Αθήναις, 273.
[21]Άλλες αχνότρυπες στο νομό Ρεθύμνου είναι. στην Ελεύθερνα, στο Βάραθρο Περδίκη στο Κάτω Βαλσαμόνερο και του Γαρίπα. Η εξήγηση του φαινομένου έχει να κάνει με την αναπνοή των σχετικών σπηλαίων. όταν στο έξω περιβάλλον επικρατεί βαρομετρικό χαμηλό, παρατηρείται είσοδος αέρα στο σπηλαιοσύστημα, ενώ όταν επικρατεί βαρομετρικό υψηλό, παρατηρείται έξοδος αέρα. Εδώ, ακριβώς, οφείλονται οι αχνότρυπες, όπως αυτή της Κοξαρέ (Τα Σπήλαια του νομού Ρεθύμνης, Περιβαλλοντικό Κέντρο Πρωτοβ. Εκπαίδευσης «Φάλκονας», Ρέθυμνο 1998, 14 και 23).
[22] Βλ. σχετ. Ελευθ. Ν. Γιακουμάκη, Το Μικρο-τοπωνυμικό της επαρχίας Κισάμου Κρήτης, ανάτ. από το Λεξικογραφικόν Δελτίον, ιστ΄, Αθήνα 1986, 174-75.
[23] Βλ. Κωστή Ηλ. Παπαδάκη, Κεραμές και Αγαλλιανός, Ρέθυμνο 2002, 110.
[24] Γι’ αυτό και ο Πλατάκης το κατατάσσει στα Φυτώνυμα Σπήλαια [Ελ. Πλατάκη, Φυτώνυμα σπήλαια της Κρήτης, Κρητολογία 3 (1976), 116].
[25] Έξω από αυτό διεξάχθηκε μια συμπλοκή με τις Γερμανικές Δυνάμεις κατοχής στις 2/2/1944.
[26] Περί «Χώνου» βλ. στο χωριό Καλή Συκιά (σπήλαιο: Χώνος).
[27]Τα Σπήλαια του νομού Ρεθύμνης, ό.π.. 24. Βλ. και Μητρώο Σπηλαίων Νομού Ρεθύμνης, Περιβαλλοντικό Κέντρο Πρωτοβ. Εκπαίδευσης «Φάλκονας», Ρέθυμνο, Μάιος 1998 (σε μορφή δισκέτας ηλεκτρονικού υπολογιστή).
[28] Βλ. Ελευθ. Κ. Πλατάκη, Ονόματα σπηλαίων της Κρήτης σχετικά με θρύλους και παραδόσεις, Κρητολογία 5 (1977), 165 εξ.
[29] Ι. Σειστάκη, Το Επανωχώρι Σελίνου, Κρητική Εστία, 201 (1972), 206.
[30]Περί «Χώνου» βλ. στο χωριό Καλή Συκιά (σπήλαιο: Χώνος).
[31]Για περισσότερα στοιχεία βλ. Κωστή Ηλ. Παπαδάκη, Χριστιανικά Τοπωνύμια της Επαρχίας Αγίου Βασιλείου, Νέα Χριστιανική Κρήτη 22 (2003), 313.
[32]Αντων. Β. Ξανθινάκη, Λεξικό ερμηνευτικό και ετυμολογικό του δυτικοκρητικού γλωσσικού ιδιώματος, (Πρόλογος- Επιμέλεια: Χριστ. Χαραλαμπάκης), Ηράκλειο 2001, 79 (οικείο λήμμα).
[33] Βλ. Γ. Παυλάκη, Κρητική Δημοτική Ποίηση. Οι μαντινάδες, Αθήνα 1994, 381, 99.
[34] Ευαγγ. Κ. Φραγκάκη, Συμβολή στη δημώδη ορολογία των φυτών, Αθήναι 1969, 65-67.
[35] Ελ. Γιακουμάκη, ό.π.,174.
[36] Ονόματα 1, 3.
[37] Αγησ. Περιστεράκη, Σφακιανά, Αθήνα 1991, 108.
[38] Πρβλ. και Χωστού Σπήλιος στο Γιαννιού.
[39]Paul Faure, Ιερά Σπήλαια της Κρήτης, Μετ. Σήφης Καμαρης, Ηράκλειο 20042, 16. Επίσης, Τα Σπήλαια του νομού Ρεθύμνης, από το Περιβαλλοντικό Κέντρο Πρωτοβ. Εκπαίδευσης «Φάλκονας», επιμέλεια Χάρη Στρατιδάκη, Ρέθυμνο 1998, 29.
[40] Χωρίς, πάντως, μέχρι σήμερα να έχει πραγματοποιηθεί καμιά αρχαιολογική ανασκαφή του συγκεκριμένου χώρου.
[41]Η βυζαντινή Αρχόντισσα Μαρία, έχοντας, σύμφωνα με την παράδοση, τόπο διαμονής της το Δουμαεργιό (που, έκτοτε, υποδηλώνει το όνομά της), άπλωνε τις περιουσίες της σε όλη τη γύρω περιοχή, από την κορυφή του Κέντρους ίσαμε το Λυβικό πέλαγος και είχε ιδρύσει κοντά στο χωριό Κισσός τη Μονή του Αγίου Πνεύματος. Λέγεται, ακόμα, ότι με δική της πρωτοβουλία διαμορφώθηκαν για πρώτη φορά σε καλλιεργημένες πεζούλες όλες οι βραχώδεις πλαγιές βόρεια από το Κεντροχώρι και τον Πλατανέ
[42] Ένα όνομα που δεν έχει τίποτε απολύτως να μας υπενθυμίζει, πέρα από το απλό φυσικό γεγονός ότι, ακριβώς, πρόκειται για ένα χωριό του όρους Κέντρος, όπως και τόσα άλλα, τόσο από την πλευρά του όρους προς την επαρχία Αμαρίου όσο και από την πλευρά του προς την επαρχία Αγίου Βασιλείου.
[43]Paul Faure, Ιερά Σπήλαια της Κρήτης, ό.π., 120 και Κωστή Ηλ. Παπαδάκη, Κεραμές και Αγαλλιανός, Ρέθυμνο 2002, 35-42 (Η Επιγραφή του Κεραμέ).
[44] Paul Faure, ό.π.
[45] Βλ. σπήλαια Κρύας Βρύσης- 5.
[46]Μητρώο Σπηλαίων Νομού Ρεθύμνης, Περιβαλλοντικό Κέντρο Πρωτοβ. Εκπαίδευσης «Φάλκονας», Ρέθυμνο, Μάιος 1998 (σε δισκέτα ηλεκτρονικού υπολογιστή).
[47] Πρβλ. όσα γράφουμε στο σπήλαιο Χριστοφογιάννη της Αγίας Γαλήνης.
[48] Βλ. Ελ. Πλατάκη, Δημώδη ονόματα φυτών και ζώων της Κρήτης, Κρητολ. IV (1977), 60 και Χρίστου Μακρή, Το Φαράγγι του Κοτσυφού, Ρέθυμνο 1999.
[49]Ν.Π. Ανδριώτη, Ετυμολογικό Λεξικό της Κοινής Νεοελληνικής, Θεσσαλονίκη 1983.
[50] Τα Σπήλαια του νομού Ρεθύμνης, ό. π., 9.
[51] Κρητική Εστία 178, 575 και 296-97, 446.
[52] Στ. Κυριακίδη, Λαογραφία, 374.
[53] Ό.π.,27.
[54]Ειρήνης Μπριλλάκη – Καβακοπούλου, Τοπωνύμια περιοχής Σπηλίου Ρεθύμνου Κρήτης, Τα Κρητικά τοπωνύμια (Πρακτικά Συνεδρίου ΙΛΕΡ), τ. Α΄, Ρέθυμνο 2000, 464.
[55]Ειρήνης Μπριλλάκη – Καβακοπούλου, ό.π., 503.
[56]Ειρήνης Μπριλλάκη – Καβακοπούλου, ό.π., 521.
ΚΩΣΤΗ ΗΛ. ΠΑΠΑΔΑΚΗ
Η ονοματολογία των σπηλαίων (σπηλαιωνύμια) εντάσσεται, ασφαλώς, στον γενικότερο χώρο των Τοπωνυμίων. Συχνά, μάλιστα, ονόματα σπηλαίων λειτουργούν, ταυτόχρονα, και ως τοπωνύμια.
Και τα σπηλαιωνύμια- όπως και τα τοπωνύμια- αναφέρονται σε όλες τις χρονικές περιόδους της ελληνικής γλώσσας και ιστορίας, παρότι, εδώ, θεωρώ ότι τα προελληνικά και ρωμαϊκά ονόματα είναι σαφώς λιγότερα. Τα περισσότερα ονόματα σπηλαίων φαίνονται να προέρχονται από τα νεότερα, κυρίως, χρόνια, με αρχή γένεσης τον 10ο και 11ο αι. (τα ακριτικά-του Διγενή ο Σπήλιος<Κεντροχώρι>). Επίσης, στα ονόματα των σπηλαίων μπορώ να πω ότι σπανίζουν τα τουρκικά και βενετσιάνικα ή όποια άλλα ξενικά ονόματα και τα περισσότερα είναι ακραιφνώς ελληνικά. Αυτό φαίνεται να συμβαίνει, τουλάχιστον, με τα σπηλαιωνύμια της επαρχίας Αγίου Βασιλείου που παρουσιάζω με την εισήγησή μου αυτήν. Σε σύνολο εκατό εβδομήντα (170) σπηλαιωνυμίων της επαρχίας Αγίου Βασιλείου έχουμε να παρουσιάσουμε μόλις δέκα (6%) ξένα σπηλαιωνύμια [αναλυτικότερα: έξι λατινικά (Καβούσα<Αγ. Γαλήνη>, Καστερ(λ)ιανές(;) <Αγ. Ιωάννης>, Τρυποδιάσελλο <Αγ. Ιωάννης>, Τρύπα Καστελακιών <Μύρθιος> Ρουσόλακκου τη Σπηλιά <Σελλιά> και Σούδας Σπήλιος <Σελλιά>), τρία τούρκικα (Χαϊνότρυπα <Κρύα Βρύση>, Χανούμης τον Οντά <Ασώματος>, Ρουμάνη το Σπηλιάρι< Φραττί>) και ένα αραβικό (Σαρακηνάλωνα< Λευκόγεια>)].
Όπως και με τα τοπωνύμια, ορισμένα ονόματα σπηλαίων έχουν φθάσει μέχρι τις ημέρες όχι, πάντοτε, χωρίς αλλοιώσεις, άλλοτε μικρές και άλλοτε σοβαρότερες. Με την ορθή ετυμολόγηση των ονομάτων των σπηλαίων μπορούμε να αποκρυπτογραφήσουμε και ερμηνεύσουμε και να δώσουμε ορισμένες άγνωστες για τη γεωγραφία- σύγχρονη και ιστορική- αλλά και για τη λαογραφία, την εθνολογία, τη χλωρίδα, την πανίδα και την ιστορία πληροφορίες.
Με την εισήγησή μου αυτήν ασχολούμαι ονοματολογικά με το σύνολο των σπηλαίων της πρώην επαρχίας Αγίου Βασιλείου- σήμερα δήμων Λάμπης και Φοίνικα- με τα τοπωνύμια της οποίας χρόνια, τώρα, ασχολούμαι επιστημονικά, κάνοντας, ταυτόχρονα, σε ορισμένα από αυτά, και κάποιες γεωλογικές, λαογραφικές και ιστορικές επεξηγήσεις, σχετικές πάντα με την ονοματολογία των σπηλαίων αυτών, η οποία, φυσικά, είναι και το τελικό μας ζητούμενο.
Ι. ΑΓΑΛΛΙΑΝΟΣ
Άγιος Αντώνιος, ο
Πρόκειται κατά το μισό για σπηλαιώδη ναό, ενώ κατά το άλλο μισό για μονόκλιτη καμαροσκέπαστη βασιλική, διαστ. 7.30 Χ 2, 85μ., στο δρόμο προς τις Λίγκρες, σε μικρή απόσταση από το χωριό[1].
ΙΙ. ΑΓΙΑ ΠΕΛΑΓΙΑ
1. Αγι’ Αντώνης, ο
Στη θέση Καστανές, με παλιά σπηλαιώδη εκκλησία, με αγιογραφικό διάκοσμο που διατηρείται σε καλή κατάσταση.
2. Αχνότρυπα
Υπάρχει οπή, που αχνίζει τον χειμώνα.
ΙΙΙ. ΑΓΙΟΣ ΒΑΣΙΛΕΙΟΣ
1. Ειρήνης το Χαράκι, της
Σε υψόμ. 350 μ., στη θέση Απάνω Βρύση, βόρεια του χωριού, διαστ. 150Χ4Χ2,5 μ.
2. Κοκολιανών ο Σπήλιος, των
Από οικογ. Κοκολάκης, στην περιοχή Ευγορίτες, βόρεια του χωριού, σε υψόμ. 250 μ., διαστ. 25Χ6Χ7.
3. Νεραντζέ του Μηνά, στη
Μικρό σπήλαιο, μέσα στο χωριό
4. Παγώνας ο Σπήλιος, της
Βρίσκεται μέσα στο χωριό και υπήρξε κρύπτη των κατοίκων σε επαναστατικές περιόδους.
5. Περδικόσπηλιος, ο
Πρόκειται για σπήλαιο, όπου φωλιάζουν πέρδικες, στη ρίζα του βουνού Καραβέλα, βόρεια του χωριού.
6. Χαμόσπηλιος, ο
Βρίσκεται στα βόρεια του χωριού. Λέγεται έτσι, γιατί η οροφή της σπηλιάς είναι πολύ χαμηλή. Στο σπήλαιο αυτό μαντρίζουν πρόβατα.
7. Χοιρομάdρες, οι
Φυσικά σπηλιάρια όπου μαντρίζανε χοίρους[2].
ΙV. ΑΓΙΑ ΓΑΛΗΝΗ
Στην περιοχή της Αγίας Γαλήνης παρατηρούνται σπάνια γεωλογικά φαινόμενα ως προς την ακτογραμμή και το υπέδαφος, που αποτελείται από θαλάσσιες πέτρες. Τα φαινόμενα αυτά φαίνεται πώς οδήγησαν στη δημιουργία της εκδοχής, που λέγει ότι η πόλη καταπλακώθηκε από θαλάσσιο ηφαίστειο. Υπάρχουν και ενάλια σπήλαια (Αγίας Γαλήνης Σπηλιά, δίπλα στο λιμάνι)- διανοιγμένα σε ιζηματογενή πετρώματα από τη μηχανική ενέργεια των κυμάτων- στα οποία εισχωρεί η θάλασσα και δημιουργούνται φωτεινές ανταύγειες, όπως και στο Κάπρι της Ιταλίας. Ο αείμν. σπηλαιολόγος Ελ. Πλατάκης θεωρεί ότι εδώ βρίσκεται το πιο θεαματικό ενάλιο σπήλαιο της Κρήτης.
Σε ένα άλλο από τα σπήλαια της Αγ. Γαλήνης, που ακούγεται και ως Χριστοφογιάννη (συγκεκομμ. τύπος του οικογ. Χριστοφοράκης ή Χριστοφάκης- και τα δύο οικογ. αφθονούν στην περιοχή+ βαπτ. Γιάννης), διαστάσεων 100Χ10Χ10, ΒΔ του χωριού, πάνω στον αμαξωτό, σαράντα μέτρα πάνω από την Αγία Γαλήνη, η παράδοση αναφέρει ότι φυλακίστηκαν ο Δαίδαλος μαζί με τον γιο του τον Ίκαρο από τον Μίνωα, μετά την ανοικοδόμηση του ανακτόρου του στην Κνωσό. Εδώ, λέγεται ότι ο Δαίδαλος κατασκεύασε τα περίφημα κέρινα φτερά του, με τα οποία πέταξε, μαζί με τον γιο του, τον Ίκαρο, προς την ελευθερία. Οι κάτοικοι, μάλιστα, υποδεικνύουν και το μέρος από το οποίο ξεκίνησε η πολυθρύλητη πτήση τους, εκεί, ακριβώς, όπου ήταν ο παλιός φάρος της Αγίας Γαλήνης. Η συγκεκριμένη παράδοση διασώζεται έντονη και στα νησιά Παξιμάδια (6 μίλια ΝΔ της Αγίας Γαλήνης) και την είχε επισημάνει ήδη από τον 15ο αιώνα ο Χριστόφορος Μπουοντελμόντι. Εξάλλου, στην ίδια περιοχή, και ίσως ανάμεσα στα υψώματα Βουβάλα και Λαυρασό, εντοπίζεται αρχαία πόλη με το όνομα Δαίδαλα, που αναφέρεται από τον Στ. Βυζάντιο, με αρχική πηγή του τον Ξενίωνα (150π.Χ)[3].
Άλλα σπήλαια της Αγίας Γαλήνης είναι:
3. Γεροντόσπηλιος, ο
Βρίσκεται στην περιοχή Πλακούρα (στη), ΒΑ του χωριού, σε υψόμ.100 μ. (διαστ. 25Χ15Χ10).
4. Καβούσα, η
Πρόκειται για σπήλαιο με υφάλμυρο νερό. Από ιταλ. cava, πληθ. ουδετ. του cavum= κοίλος, κοίλωμα+ επίθημα θηλυκό –ούσα.
5 . Μαθιού ο Σπήλιος, του
Στην περιοχή Gάτω Λαγκούφα (στη), ΒΑ του χωριού.
6. Μαραγκού οι Σπήλιοι, του
Στα σπήλαια αυτά, ΒΑ του χωριού, κατά τη γερμανική κατοχή διέμεναν διάφορες οικογένειες. Πρβλ. και στην Κοξαρέ τοπων. Μαραγκού το Πρόβαρμα, στου.
7. Σπήλιος των Ασπών, ο
Βρίσκεται στην περιοχή Πόρος των Ασπών, ΒΔ του χωριού. Στο σπήλαιο, τα χρόνια της κατοχής, διέμεναν οικογένειες του χωριού. Η περιοχή χαρακτηρίζεται από κρημνούς και κατολισθήσεις (άσπες) και πέρασμα μέσω αυτών (πόρος).
8. Σπηλιάρα, η
Σπήλιος+ επίθ. μεγεθυντ. – άρα> σπηλιάρα. Πρόκειται για γραφικό θαλάσσιο σπήλαιο, με τέσσερα στόμια, που επικοινωνούν μεταξύ τους και από τα δύο μεγαλύτερα μπορεί εύκολα να περάσει μικρή σε μέγεθος βάρκα (και μετά την πρόσφατη τουριστική αξιοποίησή του και κανώ και θαλάσσια ποδήλατα). Πολλά αγριοπερίστερα συμπληρώνουν τη γραφικότητα του τοπίου.
V. ΑΓΙΟΣ ΙΩΑΝΝΗΣ
Από τα άφθονα σπήλαια του χωριού, και ειδικά του φαραγγιού του Κοτσυφού, αναφέρουμε:
1. Καστεριανές, οι
Στην ομώνυμη περιοχή του χωριού. Πιθανόν καστελιανές [καστέλι (το)= μικρό κάστρο, οχυρός πύργος, μεσν. καστέλ(λ)ιον< λατ. Castellum]. Στο χωριό εξάλλου μαρτυρείται και τοποθεσία Gαστελοχάρακα, στο 2. Μαραθόσπηλιος, ο Μικρό σπήλαιο (2Χ2Χ3) στην τοποθεσία Βαβούρηδω τσ’ Ελιές (στω). Το όνομα προέρχεται από τα μάραθα που φύονται στην περιοχή του. 3. Παγώνας ο Σπήλιος, της Βρίσκεται μέσα στο χωριό και χρησίμευσε ως κρύπτη των χριστιανών σε επαναστατικές περιόδους. 4. Παντελή ο Σπήλιος, του Μέσα στο φαράγγι του Κοτσυφού. 5. Σπήλαιο των Αγίων, το Χρησιμοποιήθηκε για τη φύλαξη των εικόνων του Αγίου Ιωάννη στις διάφορες επαναστατικές περιόδους (διαστ. 6Χ2Χ3). Από το γεγονός αυτό και το όνομα του σπηλαίου. 6. Σπήλαιο του Βρυσιδόστενου, το Βρυσίδα= πηγή με λίγο νερό (με αρκετό νερό λέγεται βρύση)+ στενό (πρόκειται για στενό πέρασμα στο φαράγγι του Κοτσυφού). Όπως και το σπηλαιοβάραθρο Τρυποδιάσελλο (βλ. αμέσως παρακάτω), υπήρξε καταφύγιο στις διάφορες επαναστατικές περιόδους (διαστ. 24Χ12Χ6). 7. Τρυποδιάσελλο, το Τρύπα+ σελλί [υποκορ. από προσηγορικό σέλλα< λατιν. sella< sedere=" κάθομαι]">.
2.Κατεβατή, η
Στην ομώνυμη περιοχή της Κατεβατής υπάρχει ασκητική παράδοση και μοναστήρι του αγίου Αντωνίου, όπου μέχρι πρόσφατα εγκαταβιούσε ασκητικά ο τελευταίος μοναχός του Κρητικού Νότου Θεοδόσιος Δαμβακεράκης (1908- 2000).
3. Σκιστοί Βωλάκοι, οι
Το όνομα από τη διαμόρφωση των πετρωμάτων της ομώνυμης περιοχής.
4. Τρυπητή, η
Σπήλαιο με δύο τρύπες εισόδου.
IΙΧ.ΑΡΔΑΚΤΟΣ
1. Κλεφτόσπηλιος, ο
Σε υψόμ. 600μ., ΝΔ του χωριού, στο βουνό Σιδέρωτας, αφορά σε δίπατο σπήλαιο (διαστ. 4Χ3Χ2), που σε πολλές επαναστατικές περιόδους υπήρξε αποθήκη πολεμοφοδίων και τροφίμων, καθώς και χώρος απόκρυψης αιγοπροβάτων που προέρχονταν από ζωοκλοπή. Το όνομα από κάποιο κλέφτη (Χαΐνη) της εποχής της Τουρκοκρατίας, ο οποίος έβρισκε καταφύγιο στο συγκεκριμένο σπήλαιο.
2. Κούμος, ο
Στην περιοχή Καμίνια, στα ΝΔ του χωριού, σε υψόμ. 650 μ. (διαστ. 4Χ2Χ1,5). Το όνομα του σπηλαίου από το βυζαντινό κούμος (κομάς, με την ίδια σημασία, στον Ησύχιο), που σήμαινε, και τότε όπως και τώρα, πρόχειρο οικίσκο για τη στέγαση και προφύλαξη από τα αρπακτικά ζώα των ορνίθων και άλλων οικιακών ζώων, χοίρων κτλ. Στις μάντρες της Κρήτης υπάρχει και σήμερα ο κούμος, όπου κουμιάζουν τα μικρά ζώα, αρνιά ή ερίφια, όταν θέλουν να χρησιμοποιήσουν τις γαστέρες τους για πιτιά- αγαστέρα, όπως λέγεται- για να τα απομονώσουν, ώστε να μην φάνε χορτάρι, οπότε δεν μπορεί να χρησιμοποιηθεί η γαστέρα τους για τον σκοπό αυτόν[5]. Από το ρ. κουμιάζω έγινε και το ουσιαστικό κουμιά ή κούμια= μικροί κούμοι.
3. Πορομέλισσο, το
Το σπήλαιο βρίσκεται ΝΔ του χωριού. Ο Πλατάκης[6] το αναφέρει ως Πορομέλισσα (η) σε θηλυκό γένος, ενώ, επί πλέον, σημειώνει και άλλο σπήλαιο με το όνομα «Πορομέλισσου Σπήλαιο» (το). Το όνομα του σπηλαίου αφορά και σε ομώνυμο τοπωνύμιο του χωριού. Ως πρώτο συνθετικό πρέπει να θεωρήσουμε το ουσιαστ. «πόρος», δηλαδή ο πόρος (το πέρασμα) των μελισσών. Εξάλλου, πρόκειται για μικρό φαράγγι (Πορομέλισσου Φαράγγι).
IΧ. ΑΣΩΜΑΤΟΣ
Ο σπηλαιολογικός πλούτος του χωριού, ιδιαίτερα από ονοματολογική άποψη, είναι πολύ σημαντικός.
1. Αγία Κυριακή
Από τον ομώνυμο σπηλαιώδη ναό, παρά το Κουρταλιώτικο Φαράγγι.
2. Αγιοθέσι, το
Υπάρχει παράδοση διαμονής σε αυτό του Αγίου Νικολάου του Κουρταλιώτη (1η Σεπτ.), όπως, εξάλλου, αυτό υποδηλώνεται και από τα συνθετικά του τοπωνυμίου (άγιος+ θέση). Σε αυτό, μάλιστα, το τελευταίο σπήλαιο η λαϊκή ευσέβεια δείχνει ακόμα και τους λάκκους που σχηματίστηκαν από τα γόνατα του προσευχόμενου Αγίου.
3. Άγιος Ονούφριος, ο
Στη θέση Μελισσόκηπος, από τον ομώνυμο ναό, που έχει επανειλημμένα οικοδομηθεί (Ν. του Πίσω Μοναστηριού).
4. Άι- Νικόλα Σπήλιος, τ’
Από τον ομώνυμο ναό, στο Κουρταλιώτικο Φαράγγι[7].
5.Αλεπούς τη Dρύπα, της
Βαθιά σπηλιά, ανατολικά του χωριού, στη θέση Πλακιάς, για την οποία επεκράτησε ο γνωστός και σε άλλα χωριά «θρύλος του κόκορα». πήραν, λένε, έναν κόκορα, τον έβαλαν στη συγκεκριμένη σπηλιά και αυτός βγήκε αρκετά χιλιόμετρα μακριά, στο χωριό Ατσιπάδες. Βέβαια, αλεπούς παρουσία δεν έχει διαπιστωθεί ποτέ στην Κρήτη, οπότε στη θέση της θα πρέπει να εννοήσουμε τα γνωστά κρητικά κουνάβια, ζουρίδες ή αρκάλους που αφθονούν στο νησί.
6. Ανασερτή, η
Πρόκειται για βάραθρο, στα νότια του χωριού. Ανά+ σέρνω= σέρνω κάτι προς τα πάνω (εδώ τα χώματα).
7. Ηγουμενόσπηλιος, ο
Στο Πίσω Μοναστήρι. Εδώ απομονώθηκε γύρω στο 1810 ο λεπρός ηγούμενος της Μονής του Πρέβελη, Μακάριος, ύστερα από δική του επιθυμία, απ’ όπου και το όνομα του σπηλαίου. Εδώ, διέμεναν κατά τις επαναστατικές περιόδους οι ασθενείς της Ι. Μ. Πρέβελη ή σε ειρηνικές απομόνωναν, κυρίως, τους λεπρούς μοναχούς.
8. Ησαϊα ο Σπήλιος, του
Περιοχή Μονής Πρέβελη.
9.Κυνηγόσπηλιος, ο
Σε αυτό το σπήλαιο κατέφευγαν, σε περίπτωση βροχής ή για να ξεκουραστούν, οι κυνηγοί του χωριού.
10. Κώστα η Μάdρα, του
Νότια του χωριού. Το όνομα από τον ιδιοκτήτη του σπηλαίου, που το χρησιμοποιούσε ως μάντρα.
11. Ξερέ ο Όρνος, του
Το τοπων. αναφέρεται ως φυτώνυμο από τον Ελ. Πλατάκη[8]. Πρόκειται για σπήλαιο διαστ. 15Χ5Χ2, σε υψόμ. 300μ., στην ομώνυμη θέση, ΝΔ του χωριού. Στην περιοχή υπάρχει και σήμερα αγριοσυκιά (όρνος), απ’ όπου, φυσικά, και το όνομα. Ως πρώτο συνθετ. του ονόματος θεωρώ το συγκεκομμ. τύπο του οικογεν. Ξερουδάκης(> Ξερές αντί Ξερός), στον οποίο θα ανήκε η σπηλιά. Ο δάσκαλος Κων. Φραγκάκης στην καταγραφή των τοπωνυμίων του χωριού το έτος 1954 [η καταγραφή βρίσκεται στη Εταιρεία Κρητικών Ιστορικών Μελετών, στο Ηράκλειο (στο εξής ΕΚΙΜ)] σημειώνει ότι στην περιοχή υπάρχουν δύο σπηλιές- η μια κατόπιν της άλλης- μέσα στις οποίες κρύβονταν οι χριστιανοί επί Τουρκοκρατίας. Μέσα στη σπηλιά τον χειμώνα υπάρχει νερό, ενώ βρέθηκαν κουτάλια και πιάτα των χριστιανών που κρύβονταν μέσα σε αυτήν.
12. Πεζούλα, η
Καταφύγιο της Μονής του Πρέβελη στις διάφορες κρητικές επαναστάσεις.
13. Περιστερές, ο
Το σπήλαιο βρίσκεται στην τοποθεσία Άγιος Νικόλαος και είναι διαστάσεων 10Χ5Χ3. Ονοματολογικά σημαίνει τόπο όπου υπάρχουν πολλά άγρια περιστέρια. Από το περιστέρι με την περιεκτική κατάληξη [-ές]. Ως τοπωνύμιο ακούγεται και «στο bελιστερέ» (Λουτρό Σφακίων και Παλιά Ρούματα Κισάμου[9] και σημαίνει, συνήθως, υπόγεια σπηλιά με περιστέρια). Πρβλ. και τη γνωστή συνοικία της Αθήνας Περιστέρι αλλά και το σύνθετο bεριστερότρυπα, στη (Αγκουσελιανά, Αγ. Βασιλείου).
14. Ριφόκουμος, ο
Το σπήλαιο αυτό υπήρξε καταφύγιο επαναστατών κατά τις διάφορες επαναστάσεις [ρίφι=κατσίκι, μσν. ρίφιν< αρχ. ερίφιον, υποκορ. του έριφος[10]+ κούμος (βλ. σπήλαια Αρδάκτου-2)[11]].
15. Ρουσόλακκος, ο
Ρουσσόλακκο [=Κόκκινος (ρούσσος)+ λάκκος]. Από την απόχρωση του γύρω εδάφους.
16. Σκορδόσπηλια, τα
Την ονομασία του οφείλει σε κάποιο φυτό που μοιάζει με σκόρδο και φύεται στη ζώνη εισόδου του σπηλαίου.
17. Σπήλαιο των Εικόνων, το
Για το σπήλαιο αυτό υπάρχουν αναφορές ότι έγινε χώρος απόκρυψης εικόνων και εκκλησιαστικών ειδών, όπως και το Σπήλαιο των Αγίων στο φαράγγι του Κοτσυφού.
18. Τρύπη το Σπηλιάρι, του
Η ονοματολογία πιθανόν από παρωνύμιο του ιδιοκτήτη του σπηλαίου.
19. Χανούμης τον Οντά, στση
Υπάρχει σπήλαιο και επάνω σε αυτό άλλο σπήλαιο- που δίνουν την εντύπωση οντά- με μια μοναδική είσοδο. Του σπηλαίου αυτού ιδιοκτήτρια ήταν κάποια χανούμισσα [=μουσουλμάνα γυναίκα, κυρίως ενταγμένη σε χαρέμι. Γενικότερα η Τουρκάλα, η Οθωμανίδα γυναίκα (χανούμισσα=χανούμ<τούρκ. hanum= κερά> + κατάλ.–ισσα)].
X. ΓΙΑΝΝΙΟΥ
1. Βοθόνοι, οι.
Στην περιοχή Βουλίσματα, στα. Πρόκειται για σπήλαιο κατακρημνισμένο (Δολίνη)[12] . Βόθονας, ο = λάκκος, όρυγμα σε χωράφι.
2.Γαϊδαρόσπηλια, τα
Το σπήλαιο, διαστ. 10Χ8Χ7, βρίσκεται σε υψόμ. 230 μ., στη θέση Λιβάδι. Το όνομά του από τη χρήση του για προφύλαξη από τις δυσμενείς καιρικές συνθήκες γαϊδάρων του χωριού. Να σημειώσουμε ότι στο χωριό υπάρχει και τοποθεσία Γαϊδαρόβρυση (στη), από την οποία οι γάιδαροι έπιναν νερό.
3. Δρακότρυπα, η
Ενδιαφέρουσα παράδοση διασώζει το παρόν σπήλαιο, νότια του Γιαννιού, τώντις μεγάλη τρύπα πάνω σε βουνοκορφή (υψόμ. 400μ.), που ο λαός την έχει συνδέσει με την ύπαρξη δράκων, φανταστικών, υπερμεγεθών ερπετών με ανθρώπινη μορφή, πολύ επικίνδυνων για τον άνθρωπο. Ζουν σε σπήλαια- όπως εδώ-, πύργους ή ερημιές. Θεωρούνται επικίνδυνοι κυνηγοί, αλλά και άρπαγες υλικών αγαθών και ανθρώπων[13]. Πρβλ. και τοπωνύμιο Δρακονερό, από το οποίο, δηλαδή, πίνουν οι δράκοι νερό[14]. Δράκος είναι και ο φοβερός γκρεμός[15]. Για το συγκεκριμένο σπήλαιο- τοπωνύμιο η δασκάλα Σοφία Τσαμπαρλάκη, στην καταγραφή των τοπων. του χωριού, το έτος 1953 (ΕΚΙΜ), σημειώνει και τα εξής, τα οποία, επειδή, ακριβώς, όπως πιστεύουμε, αν μη τι άλλο, φανερώνουν τη θυμοσοφία του απλού λαού, τα μεταφέρουμε στην παρούσα έρευνά μας ως, ακριβώς, έχουν: «Υπάρχει βουνοκορφή προς το ΝΑ μέρος του χωρίου, εις την κορυφήν της οποίας βρίσκεται μέγας λάκκος, τον οποίον καλύπτουν γεφυρωτά βράχοι. Σε μια πλευρά του λάκκου υπάρχει μικρά οπή, που προχωρώντας προς τα κάτω συνεχώς και μεγαλώνει. Εκεί εκρύβοντο κατά την επανάσταση του 1866 οι κάτοικοι του χωρίου, όταν οι Τούρκοι έκαψαν τα γύρω χωριά και το Μοναστήρι του Πρέβελη. Από τους νεωτέρους ουδείς ηδυνήθη να κατέβη εις την εν λόγω οπήν, η οποία φαίνεται να έχη βάθος εκατοντάδων μέτρων. Αυτό μπορεί να γίνη μόνον διά σχοινίου. Όταν τις ρίψη εντός αυτής πέτραν, ακούει το κατρακύλισμά της επ’ αρκετόν, μέχρις ότου σβήσει εις το βάθος[16]. Λένε ότι εις το κάτω μέρος αυτής υπάρχει αρκετόν νερό και είναι εκείνο που έρχεται στην βρύση του χωρίου, στην βρύση της Μονής Θεολόγου, του Πρέβελη και στον Μακρύ Τσίγκουνα (τοποθεσία με περιβόλια). Αυτό το εξηκρίβωσαν από άχυρα που έρριψαν εντός της οπής και τα οποία παρουσιάσθησαν, στη συνέχεια, στας παραπάνω εξόδους του νερού».
4.Κουρουπωτό τη Σπηλιά, στου
Πρόκειται για την ευρύτερη περιοχή ενός πετρώδους λόφου- στον οποίο βρίσκεται το σπήλαιο- ο οποίος έλαβε το όνομά του από την ομοιότητά του προς κουρούπι (-α).
5. Λαδακιώ Σπηλιά, η
Βρίσκεται στην παραθαλάσσια βραχώδη περιοχή Λαδάκια. Πιθανόν πρόκειται για παραφθορά του Λιδάκια (λίδια= ελίδια).
6. Λυγιάς η Σπηλιά, της
Πρόκειται για παραθαλάσσια θέση. Υπάρχουν άφθονες λυγαριές (λυγιές).
7. Πετροβουκολέ, η
Το σπήλαιο, διαστ. 15Χ10Χ30, βρίσκεται στα νότια του χωριού, σε ομώνυμη τοποθεσία. Όπως υποδηλώνεται από το όνομα, πρόκειται για πέτρινη μάντρα βοδιών (βουκολέ, βουκολιά= μέρος υπόσκιο, όπου μεσημεριάζουν τα ζώα κατά τους θερινούς μήνες).
8. Στενού ο Σπήλιος, του
Από τη διαμόρφωση του εδάφους, που ένας στενός δρόμος, μεταξύ βράχων, οδηγεί σε μεγάλη σπηλιά.
9. Χωστού ο Σπήλιος, ο
Σπηλιά σε βράχο, διαστ. 6Χ4Χ3, που μοιάζει με εκκλησία. Σημαίνει, ακριβώς, κρυμμένη σπηλιά (ρ. χώνω= κρύβω+ σπήλιος). Λόγω της ιδιότητάς της αυτής έγινε καταφύγιο και κρυψώνας κατά τη γερμανική κατοχή.
XΙ. ΔΡΥΜΙΣΚΟ
1. Αγριμόνερο, το
Πρόκειται για μικρό σπήλαιο (4Χ3Χ1), σε υψόμ. 700μ. ΒΔ του χωριού, που διασώζει την ανάμνηση των κρητικών αγριοκάτσικων, που- όπως αναφέρουν οι διάφοροι περιηγητές- ήταν αρκετά εξαπλωμένα στο νησί. Στο χωριό Γιαννιού έχουμε τοπων. Αγριμερό (στ’), που, υποθέτω, ότι πρόκειται για το ίδιο όνομα συγκεκομμένο.
2. Βουκολές, οι
Το σπήλαιο, διαστ. 4Χ3Χ3, βρίσκεται στη θέση Βουκολιές (sic) και σε υψόμ. 550 μ., ΒΑ του χωριού[17].
3. Μέσα Σπήλιος, ο
Σε υψόμ. 350 μ., δυτικά του χωριού. Εδώ οι χωρικοί απέκρυπταν συμμάχους κατά τη Μάχη της Κρήτης.
XΙΙ. ΚΑΛΗ ΣΥΚΙΑ
Χώνος, ο
Το σπήλαιο, διαστ. 150Χ4Χ2,5, βρίσκεται σε υψόμ. 550μ. στην ομώνυμη θέση, ΒΔ του χωριού. Εδώ, παλιά, φύλασσαν τυριά. Στο σπήλαιο βρέθηκαν και οστά ανθρώπων. Αρχ. χών-ος, ο= η καταβόθρα. Στο σπήλαιο διαμορφώνεται «χώνος». υποκορ. Χων-άρι (πληθ. Χων-άρια, τα) και Χωνάλι (πληθ. Χωνάλια), Χων-άκι και Χων-αρ-άκι (με συνδυασμό των δύο προηγούμενων καταλήξεων -άρι+ -άκι). Από τον πρώτο υποκορ. τύπο Χωνάρ-ι σχηματίστηκε το θηλ. μεγεθυντ. Χωνάρ-α. Ως τοπων. απαντά και σύνθετο (πρβλ. Χώνος του Λέκα, ο)[18].
XΙΙI. ΚΕΡΑΜΕΣ
1. Λαύρ(ε)ιο, το
Το τοπων. δεν είναι παλιό και δηλώνει ύπαρξη μεταλλείου, σκάμματος μεγάλων διαστάσεων (ανοίξανε λαύρ(ε)ια) κατ’ αναλογία προς τα μεταλλεία του Λαυρ(ε)ίου της Αττικής, όταν, μετά το 1864, ξανάρχισε εκεί η εκμετάλλευση του ορυκτού πλούτου της περιοχής. Δυο τεχνητά σπήλαια (μεταλλευτικές στοές) με το όνομα Λαύρ(ε)ιο είναι γνωστά στην Κρήτη. Το ένα είναι το παρόν, του Κεραμέ, στο νομό Ρεθύμνου και το άλλο βρίσκεται στη θέση Παναγία του χωριού Νοχιά (τα) Κισάμου Χανίων[19].
2. Καλογερόσπηλιος, ο
Διασώζει παράδοση διαμονής σε αυτό το σπήλαιο κάποιου καλόγερου.
3. Γρες το Κασελάκι, της.
Στην περιοχή Κέραμος.
XIV. ΚΙΣΣΟΣ
1. Αγριμοκεφάλι, το
Το σπήλαιο βρίσκεται στο ομώνυμο ύψωμα Αγριμοκεφάλι (κεφάλι= ύψωμα), σε υψόμ. 1200 μ., στη βόρεια πλευρά του Κισσανού φαραγγιού, που από μακριά δίνει την εντύπωση κεφαλής αγριμιού (αγρίμι στην Κρήτη είναι ο κρητικός αίγαγρος).
2. Ανατολικό Σπηλιάρι, το
Το όνομα από τον προσανατολισμό του σπηλαίου προς την Ανατολή.
3. Γέρο Σπήλιο, στο
Βρίσκεται ΒΔ του χωριού. Όπως με πληροφόρησαν, η σπηλιά σήμερα έχει εξαφανιστεί λόγω κατολίσθησης.
4.Καντινόσπηλιους, στσι
Από τις πεταλούδες (καντινέλες), που φιλοξενούν τα συγκεκριμένα μικρά σπήλαια, βόρεια του υψώματος Κούπος, σε υψόμ. 1300 μ.
4. Κόκκινος Δέτης, ο
Το σπήλαιο, διαστ. 2,5Χ6Χ1,6, βρίσκεται στη θέση Φαράγγι, ΒΑ του χωριού, σε υψόμ. 900 μ. Το όνομά του από τη απόχρωση του δέτη [δέτης = ο κρημνός (από ρ. δένω)], στον οποίο βρίσκεται.
5. Τροχαλόδεμα, το
Μικρό σπήλαιο, διαστ. 4Χ1,6Χ4, σε υψόμ. 1300 μ. στην ομώνυμη θέση, στην ευρύτερη περιοχή του Κάμπου. Δέτης (από ρ. δένω)= έκταση που ενώνει δύο χωράφια διαφορετικού ύψους από τρόχαλο (τροχαλεά)[20], δηλαδή ξερότοιχο, ξερολιθιά.
6. Σπηλιάρια, τα
Βρίσκονται στη θέση Παλιάbελα (στα), ΝΑ του χωριού.
XV. ΚΟΞΑΡΕ- ΑΤΣΙΠΑΔΕΣ
1. Αλή το Σπηλιάρι, τ’
Στα βόρεια του χωριού. Το όνομά του από τον «πάλαι ποτέ» Τούρκο ιδιοκτήτη του.
2. Αράπισσας τη Dρύπα, στσ’
Σπήλαιο, στη θέση Χάλαρο των Ατσιπαδων, που διασώζει παράδοση για αράπηδες, φύλακες κρυμμένων θησαυρών.
3. Αχνότρυπας, η,
Είναι εντυπωσιακή στο χώρο του φυσικού τοπίου. Πρόκειται για ένα από τα γνωστά «λιβανιστήρια» ή «καπνιστήρια» του νομού Ρεθύμνου[21].
4. Γεροντόσπηλιος, ο
Βρίσκεται στη θέση Πελεγρινές, σε υψόμ. 360 μ., διαστ. 13Χ30Χ9,5, και μάλλον πρόκειται για λατρευτικό σπήλαιο, οπότε στο πρώτο συνθετικό πιθανόν να υποκρύπτεται η λέξη «ιερός»>γερός. Στο σπήλαιο βρέθηκαν κεραμιμκά.
5. Καμαρόσπηλιος,ο
Βρίσκεται στην περιοχή Πλάι του Ηλία (στο). Από την ομοιότητά του με καμάρα.
6. Κονταξόσπηλιος, ο
Στην περιοχή της Πρινοκεφάλας, ΝΔ του χωριού. Το α΄ συνθετ. από συγκεκομμ. τύπο του οικογ. Κονταξάκης.
7. Μακρέ Σπήλιο, στο
Πρόκειται για χαράδρα και σπήλαιο στη θέση Πλάτανοι των Ατσιπαδων. Εδώ, η περίφραση «Μακρέ Σπήλιο» έχει μεγεθυντική σημασία[22]. Πρβλ., και τοπωνύμια με παρόμοια εκφορά: Μακρέ Πεζούλα, στη (Αγ. Πελαγία), Μακρέ Λουρί, στο (Άγ. Ιωάννης), Μακρύ Πλατάνου, στου (Ακτούντα), Μακρέ Σπήλιο, στο (Κοξαρέ), Μακρύλαγκο, στο (Λαμπηνή).
8. Μαύρο Σπηλιάρι, το
Βρίσκεται στη Λάχαρδη με σημαντική– όπως και το προηγούμενο- συμβολή κατά τη Γερμανική Κατοχή.
9. Μούρη Φαράγγι Σπήλιο, το
Βόρεια του χωριού στην τοποθεσία Μούρη, η= η όψη, το πρόσωπο= μικρό ύψωμα, οξυκόρυφος λόφος[23].
10. Ορθάρης, ο
Βρίσκεται στην ομώνυμη απόκρημνη τοποθεσία, σε υψόμ. 1200 μ. Ορθάρης, ο (= απόκρημνο μέρος). Ακούγεται και Αχινοποδές για τον ομώνυμο ακανθώδη θάμνο [(α)χινοπόδι (το) αρχ. εχινόπους (εχίνος= αχινός+ πους), που φύεται άφθονος στην περιοχή[24].
11. Περδικοσπήλιαρο, το
Από τις πέρδικες που σύχναζαν σε αυτό. Βρίσκεται στην περιοχή Πλάτανοι των Ατσιπάδων.
12. Σπηλιάρα, η
Βρίσκεται στη θέση Πλάτανοι των Ατσιπάδων (σπηλιά+ μεγεθυντ. κατάλ.– άρα).
13. Σπήλιος του Φακουλά», ο
Το σπήλαιο βρίσκεται στην περιοχή της Μπαλαί. «Φακουλάς», μάλλον, θα είναι το παρωνύμιο του ιδιοκτήτη[25].
14. Τρυπητή, η
Σπήλαιο με διέξοδο (είσοδο- έξοδο) στα νότια του χωριού.
15. Χώνος, ο
Το σπήλαιο βρίσκεται στην περιοχή bουτσουνάρα (στη), ΒΑ του Ασωμάτου, σε υψόμ.1100μ.[26]
XVI. ΚΡΥΑ ΒΡΥΣΗ
Ενδιαφέρον από ιστορική και λαογραφική άποψη παρουσιάζουν πολλά από τα σπήλαια της Κρύας Βρύσης, όπως:
1. Καλογερικού ο Σπήλιος, του
Διασώζεται παράδοση διαμονής σε αυτό το σπήλαιο κάποιου καλόγερου.
2. Κατουρητή, στου
Το σπήλαιο αυτό βρίσκεται στο βουνό, βόρεια του χωριού και πιθανόν να διασώζει ανάμνηση κάποιου άρρωστου με μεταδοτική ασθένεια ή φρενοβλαβούς, που εγκαταβίωνε σε αυτό[27]. Η εκφορά του με γενική κτητική (στου Κατουρητή) πιθανόν βοηθά σε μια τέτοια λαογραφική ερμηνεία. Πάντως, ορθότερο θεωρούμε η ονομασία του σπηλαίου να οφείλεται στο γεγονός ότι μέσα στο συγκεκριμένο σπήλαιο υπάρχει μικρή πηγή, από την οποία τρέχει πολύ λίγο το νερό, όπως το κάτουρο.
3. Κυνηγόσπηλιος, ο
Το σπήλαιο βρίσκεται στο βουνό, βόρεια του χωριού και χρησιμοποιούνταν από κάποιο κυνηγό. Πρβλ. και στον Άρδακτο σπήλαιο Κλεφτόσπηλιος, όπου και στα δύο σπήλαια το πρώτο συνθετικό καταδεικνύει τον χρήστη του σπηλαίου.
4. Σπηλιάρα, η
Βόρεια του χωριού, παλιό μιτάτο [=κατάλυμα βοσκού με εγκατάσταση τυροκομείου (λατ. metatum= στρατιωτική εγκατάσταση].
5. Σπηλιάρα του Τίταρου, η
Βρίσκεται στο βουνό, βόρεια του χωριού. Πρόκειται για μεγεθ. του βαπτιστ. Τίτος> Τίταρος (επίθημα με ιδιαίτερα έντονη μεγεθυντ. σημασία –άρος, και για τα θηλ. –άρα. Όχι σπάνια, πάντως, χρησιμοποιείται και το θηλ. –άρα αντί του αρσεν. Έτσι, λοιπόν, λέμε η Τιτάρα, όπως ακριβώς και ο Τίταρος).
6. Σπηλιάρι, το
7. Σπήλιοι, οι
Ανατολικά του χωριού μικρά σπηλιάρια, στη ριζοβουνιά.
8.Φανταξοσπηλιάρα, η
Βρίσκεται στο βουνό, βόρεια του χωριού. Ρήμα φαντάζω+ θηλ. μεγεθ. επίθημα –άρα. Το σπήλαιο πιστευόταν ότι «φάντασε», ότι δηλαδή σε αυτό σύχναζαν οι ψυχές φονευθέντων ή κολασθέντων αμαρτωλών, που εμφανίζονται ως άνθρωποι με μαύρη ή άσπρη ενδυμασία, αλλά και ως ζώα. Στην Κρήτη το φάντασμα λέγεται αφανταξά, φανταξά (η) ή και σφανταξά (η). Με το ίδιο όνομα έχουμε σπήλαια και στον Πρίνο Μυλοποτάμου και στη Ζάκρο Σητείας. Επίσης, ως Φανταξόσπηλιος απαντιέται στη Λοχριά Αμαρίου, στον Προφήτη Ηλία Τεμένους, στο Λαγολιό Πυργιωτίσσης και στην Εθιά Μονοφατσίου. Τέλος, άλλες μορφές του τοπων. είναι Αφανταξόσπηλιος, Σφαντακτόσπηλιος, Φαντοσπηλιά και Αφανταξώνη Σπηλιά[28].
9. Χαΐνότρυπα, η
Βρίσκεται στα νότια του χωριού. Χαΐνης, ο (τούρκ.) είναι άνθρωπος χωρίς δουλειά- από τεμπελιά- που περιφέρεται όπου βρει, συνηθισμένος να πίνει και να μεθά. Σημαίνει επίσης και τον φυγάδα, τον φυγόδικο, τον αποστάτη. Τέλος, Χαΐνηδες (=επαναστάτες, κακούργοι, αποστάτες <αραβοτουρκ. hain= προδότης, άπιστος, αχάριστος>) ονομάζονταν από τους Τούρκους οι αρματωλοί και οι κλέφτες των απελευθερωτικών αγώνων του έθνους, οι οποίοι με κάθε τρόπο προστάτευαν τους χριστιανούς και φημίζονταν για τα ανδραγαθήματά τους. Άρα, το συγκεκριμένο σπήλαιο (τρύπα) παρείχε προστασία σε Χαΐνηδες. Πρβλ. και Χαϊνογούργουθα (τα) <γούργουθα= λάκκοι>[29].τ.
XVII. ΛΑΜΠΗΝΗ
1.Ανεμόσπηλιος, ο
Το σπήλαιο, διαστ. 12Χ10Χ7, βρίσκεται στην περιοχή Μαυροχάλικα. Όπως υποδηλώνεται και από την ονομασία του, πρόκειται για σπήλαιο, στο οποίο φυσά πολύς αέρας.
2.Καλογερόσπηλιος, ο
Βρίσκεται δυτικά του χωριού και διασώζει παράδοση διαμονής σε αυτό κάποιου καλόγερου. Το σπήλαιο είναι διαστ. 8Χ8Χ6.
3. Χιονιά η Τρύπα, του
Υπάρχει σπήλαιο (τρύπα), σε μέρος ψηλό (θέση Καθέ), όπου συχνά χιονίζει.
4. Χώνος, ο
Από το ομώνυμο σπήλαιο- καταβόθρα[30].
XIIX. ΛΕΥΚΟΓΕΙΑ
1. Αποκλείστρας Σπήλιος, ο
Από τη διαμόρφωση του εδάφους. Μέρος αποκλεισμένο.
2. Βορνόσπηλιος, ο
Από τον προσανατολισμό του προς το βοριά και που, ως εκ τούτου, τον «δέρνει» ο βόρειος άνεμος.
3. Γαϊδουρόσπηλια, τα
Βρίσκονται σε υψόμ. 230 μ., στη θέση Πίσω Λιβάδι, στα Νότια του χωριού. Το όνομα από τους γαϊδάρους που στάβλιζαν σε αυτά.
4. Γρες ο Σπήλιος, της
Βρίσκεται στη θέση Ποδάρι, σε θαλάσσιο κρημνό. Παράδοση για γρια που εγκαταβίωσε σε αυτό.
5. Καλαφάς Σπήλιος, ο
6. Κάτω Ρίζα, η
Στη θέση Τραχήλια του χωριού.
7. Κουτσουλιδιάρης, ο
Στην ομώνυμη θέση, σε μέρος απόκρημνο προς τη θάλασσα. Το όνομα από τις κουτσουλιές σπουργιτιών και θαλασσοπουλιών που φωλιάζουν μέσα σε αυτό.
8. Μαστρονικόλα Σπηλιάρα, η
Από τον ιδιοκτήτη του Μάστρο- Νικόλα.
9. Σαρακηνάλωνα, τα
Το σπήλαιο βρίσκεται στην ομώνυμη περιοχή του χωριού. Λέγεται ότι σε αυτό κατοικούσαν οι Σαρακηνοί, κακοί δαίμονες, ανάμνηση της τυραννίας των Σαρακηνών.
10. Στενού ο Σπήλιος, του
Από το φυσικό στένωμα το οποίο οδηγεί στο σπήλαιο.
11 . Τρυπητή, η
Βρίσκεται ΝΔ του χωριού και είναι διαστ. 10Χ7Χ5.
XIX. ΜΑΡΙΟΥ
1. Άγιος Ονούφριος, ο
Πρόκειται για σπηλαιώδη ναό που βρίσκεται σε μικρή απόσταση βορειοδυτικά του χωριού, καρφωμένος πάνω σε βράχο και ενταγμένος αρμονικά στο φυσικό περιβάλλον[31].
2. Ανηφοράδες, οι
Το όνομα επειδή βρίσκεται σε μέρος με πολλές ανηφόρες. (ο ανηφοράς, πληθυντ. οι ανηφοράδες). Από το μεσαιων. ανήφορος< μτγν. Ανώφορος< αρχ. επίθ. ανωφερής< άνω + φέρω. Το [η] κατ’ αναλογία προς το κατήφορος [32].
3. Κουριαλόσπηλιος, ο
Κουριαλός, -ή, -ό (επίθ.)= ο μαύρος, αλλά και Κουριαλός, ο (προσηγορικό)= θαλάσσιο όστρακο, οπότε εδώ Κουριαλόσπηλιος είναι σπήλαιο που μοιάζει προς θαλασσινό μεγάλου μεγέθους όστρακο.
4. Παναγία η Υπαπαντή, η
Σπηλαιώδης εκκλησία, ανατολικά, στην άκρη του χωριού.
5. Τρύπα Καλυβάκι, η
Πρόκειται για σπήλαιο διαστ. 25Χ3Χ3, ανατολικά του χωριού.
XX. ΜΕΛΑΜΠΕΣ
1. Βαγιονιάς το Σπήλιο, στση
Το σπήλαιο βρίσκεται στα βόρεια του χωριού. Βαγιωνιά = όνομα[33], οπότε, φανερώνει την ιδιοκτήτρια του σπηλαίου. Το όνομα προέρχεται από λέξη βάγιο, το (+ μεγεθυντικό επίθημα –ωνιά). Βαγιά, η = η φοινικιά, χουρμαδιά, βαγί, το= το κλαδί του φοίνικα ή της δάφνης. Κατά την εορτή των Βαΐων αντί βαΐδων διανέμονται κλαδιά ελιάς ή δάφνης. Γι’ αυτό επικράτησε να ονομάζεται και η δάφνη βαϊά και τα φύλλα βάϊα[34]. Το Βαγιωνιά ως τοπωνύμιο αποτελεί τη μοναδική μαρτυρία χρήσης του επιθήματος –ωνιά[35]. Πρβλ., πάντως, και τοπωνύμιο Βατωνιά, στη[36].
2. Μυλωνά το Σπήλιο, στου
Βρίσκεται στα δυτικά του χωριού. Από το επάγγελμα του ιδιοκτήτη του σπηλαίου.
3. Σκιστή, στου
Βρίσκεται στα νότια του χωριού και το όνομα χαρακτηρίζει τη διαμόρφωση του εδάφους. Πρβλ. στα Πατσιανά Σφακίων τοπωνύμιο στη Σκιστή Σπηλιά [37]
4. Χωστόσπηλιο, στο
Βρίσκεται στα νότια του χωριού. Το όνομα από το ρήμα «χώνω», που στην Κρητική διάλεκτο σημαίνει κρύβω. Και πραγματικά η συγκεκριμένη σπηλιά δεν ανευρίσκεται εύκολα[38].
XXI. ΜΙΞΟΡΡΟΥΜΑ
Κατσοπρινές, ο
Χαρακτηρίζεται από την παρουσία άφθονων κατσοπρινιών στην εύφωτη ζώνη εισόδου του σπηλαίου. Το σπήλαιο είναι διαστ. 15Χ15Χ25. Βρίσκεται στην περιοχή Πράσσα ΝΔ του χωριού Φραττί και χρησιμοποιήθηκε προς απόκρυψη Συμμάχων της Μάχης της Κρήτης.
XXII. ΜΥΡΘΙΟΣ
1. Καλογραίς η Τρύπα, της
Στην περιοχή Πλάι τση Κορφής (στο), όπου, κατά τοπική παράδοση, ασκήτευσε μια καλόγρια.
2. Κώστα τσι Σπήλιους, στου
3. Νυχτεριδόσπηλιος, ο
Στην περιοχή Κουφάλες, Ν του χωριού, σε υψόμ. 50 μ. Το α΄ συνθετ. από το γνωστό χειρόπτερο νυκτόβιο θηλαστικό, τη νυχτερίδα, που ενδημεί στη σπηλιά.
4.Σκοτεινό Νερό, το
Στην περιοχή του Κάραβου, στα Νότια του χωριού, και σε υψόμ. 10 μ., διαστ. 25Χ25Χ12.
5. Ταύρος, ο
Στην παραθαλάσσια περιοχή Δαμνώνι (στο), ΝΑ του χωριού (διαστ. 25Χ25Χ12).
6. Τρύπα Καστελακιών
Βρίσκεται στην περιοχή Ρίζα Καστελάκια, και σε υψόμ. 70 μ.
XXIII. ΟΡΝΕ
Άγιος Ευστράτιος, ο
Στην περιοχή του Γομαρά, όπου- όπως σημειώνει ο δάσκαλος Ζ. Αρχοντάκης, το έτος 1957 (ΕΚΙΜ)- παλιά ήταν χωριό. Πρόκειται για κοινή περιοχή των χωριών Ορνέ- Μελάμπων. Το σπήλαιο χρησιμοποιήθηκε κατά την Εθνική Αντίσταση για την αποθήκευση πυρομαχικών.
XXIV. ΠΑΛΙΟΛΟΥΤΡΑ
Νεραϊδότρυπα, στη
Σπηλιά μέσα σε μεγάλο λαγκάδι, με πηγές άφθονου τρεχούμενου νερού. Σε τέτοιες περιοχές, με πλούσια βλάστηση και πολλά νερά, φαντάστηκε ο λαός ότι κατοικούν οι νεράιδες. Σύμφωνα με τη λαϊκή αντίληψη οι νεράιδες είναι φανταστικά πλάσματα αντίστοιχα με τις Νηρηίδες, τις δρυάδες, τις ορεστιάδες, τις αμαδρυάδες και τις άλλες γνωστές νύμφες της αρχαίας ελληνικής Μυθολογίας. Η ζωή τους είναι όλο χορός και παιγνίδι. Είναι πολύ ωραίες γυναίκες, υπερκόσμιες, που δεν μοιάζουν σε τίποτα με τις λοιπές θνητές, αλλά δεν έχουν το χάρισμα της αθανασίας. Παρουσιάζονται στους «αλαφροΐσκιωτους», αρπάζουν, πολλές φορές, ωραίους νέους, για να συζήσουν μαζί τους και να κάνουν παιδιά και προξενούν στους ανθρώπους διάφορες μυστηριώδεις και ανεξήγητες αρρώστιες. Αν καμιά φορά ένας θνητός αντικρίσει νεράιδα και καταφέρει να αρπάξει το πέπλο του κεφαλιού της, τότε αυτή τον ακολουθεί πιστά, γίνεται ιδανική σύζυγος και γόνιμη μητέρα ωραίων παιδιών. Εδώ, στην Κρήτη, λέγονται: Νεράϊδες, Νεράγδες, Νεράδιες, Ανεράϊδες, Ανεράδιες, Ανεράγδες, Ανεράγδιες. Είδος νεράιδων, πάντοτε κακοποιών, είναι και οι Λάμιες.
XXV. ΠΛΑΤΑΝΕΣ
1. Διγενή ο Σπήλιος, του
Το σπήλαιο, διαστ. 45Χ18Χ15μ, βρίσκεται στη θέση Πάνω Πλατανές, ΒΑ του χωριού, σε υψόμ. 750μ. στο όρος Κέδρος. Το ορθογώνιο άνοιγμα του σπηλαίου (12Χ2μ.) έχει βόρειο προσανατολισμό και σκεπάζεται εν μέρει από βράχους που προεξέχουν από πάνω του. Το δάπεδο μέσα στη σπηλιά ανεβαίνει δυο μέτρα ψηλότερα από το επίπεδο της εισόδου και από την οροφή της, σε ύψος δύο μέτρων, στάζουν μόνιμα μερικοί σταλακτίτες.
Στο σπήλαιο αυτό προστατεύονταν τα γυναικόπαιδα, κατά τις επιδρομές των ποικίλων κατακτητών του νησιού. Εκεί, επίσης, σύμφωνα με όμορφη τοπική παράδοση, έμενε ο θρυλικός μεσαιωνικός γίγαντας Διγενής Ακρίτας, απόγονος του Δία, που μπορούσε να εκσφενδονίζει μακριά, σαν τις «αμάδες» του γνωστού παιγνιδιού, τεράστιους σε μέγεθος βράχους. Κατά την αρχαιότητα το σπήλαιο πιθανόν να χρησιμοποιήθηκε ως λατρευτικό, σύμφωνα με τα κριτήρια που έθεσε ο Γάλλος Καθηγητής Paul Faure- που το επισκέφθηκε στις 16 Ιουλίου 1965. παρουσία νερού, ύπαρξη αφιερωμάτων, επιβλητικό τοπίο, φιλολογική παράδοση κτλ.[39]. Και πράγματι, η συγκεκριμένη περιοχή του Πλατανέ τα διαθέτει όλα αυτά, στα ψηλά σημεία του χωριού όπου βρίσκεται, με πλούσια φιλολογική παράδοση και άφθονες και δροσερές πηγούλες. Όπως σημειώνει ο Paul Faur, στη θέση αυτήν, την αποκαλούμενη στσι Ρέχτρες, το νερό πέφτει μερικές φορές καταρρακτωδώς μέσα από το σιδηρούχο ασβεστολιθικό βράχο του μεσοζωικού.
Ενδιαφέρουσες επιβεβαιώσεις του λατρευτικού χαρακτήρα του σπηλαίου για τον Paul Faure είναι οι εξής: α) ο πλούτος του εδάφους του σπηλαίου σε όστρακα[40] β) η θέση του σπηλαίου δίπλα ακριβώς στις πηγές του Ακουμιανού ποταμού και κοντά στη θέση «Λενικά», πάνω από τον Πλατανέ, όπου σήμερα ανευρίσκονται ερείπια αρχαίας πόλης, όπως και στη θέση «Παλαιό Μιτάτο», νοτιοανατολικά του κεφαλοχωριού που μέχρι προ τινος ήταν γνωστό ως Δουμαεργιό και στις μέρες μας- παρά την τόσο όμορφη παράδοση της αρχόντισσας Μαρίας που το συνοδεύει[41]- μετονομάσθηκε σε… Κεντροχώρι(!)[42] και γ) η ύπαρξη και άλλης αρχαίας ανώνυμης πόλης στην περιοχή του σπηλαίου, επίνειο της οποίας θα πρέπει να ήταν το Ψύχιον, στο άκρωτήριο Μέλισσα, και της οποίας άγνωστης πόλης ιερό κορυφής θα ήταν του Διγενή ο Σπήλιος[43]. Πολύ ενδιαφέρουσα, στο σημείο αυτό, η παρατήρηση του Καθηγητή Paul Faure ότι το παραφθαρμένο όνομα «Δουμαεργιό» και ο θρύλος της αρχόντισσας Μαρίας που το συνοδεύει, του φέρνουν στο μυαλό κάποιο τοπωνύμιο σαν «του Ερμαίου», συνηθέστατου, άλλωστε, στη Βοιωτία, την Αρκαδία κ.α., αλλά που έχει άμεση σχέση και προς τα γνωστά μας ρεθεμνιώτικα σπήλαια του Μελιδονίου και της Πατσού, βόρεια του όρους Κέδρους, που ήταν, επίσης, αφιερωμένα στον θεό Ερμή, τον θεό της λίθινης στήλης, του έρματος των Πελασγών και των σωρών από πέτρες, τον πρόγονο του γίγαντα Διγενή, που και εκείνος στον Μυλοπόταμο και τον Πλατανέ έπαιζε με τα βράχια και έκανε τις πηγές να αναβλύζουν[44].
Στους καταλόγους των σπηλαίων του νομού Ρεθύμνου αρχαιολογικές πληροφορίες υπάρχουν για 55 συνολικά σπήλαια, από τα οποία μόλις δέκα εκπληρώνουν τα παραπάνω κριτήρια που έθεσε ο Paul Faure, για να θεωρηθούν ως λατρευτικά. Του Διγενή ο Σπήλιος, του Πλατανέ, είναι το ένα και μοναδικό από αυτά τα δέκα, που ανήκει στην πρώην επαρχία Αγίου Βασιλείου.
2.Φανταξοσπηλιάρα, στη[45]
XXVI. ΡΟΔΑΚΙΝΟ
1. Άγιο Πνεύμα, το
Στην τοποθεσία Κρυονερίτης (για τα κρύα νερά της), όπου και εκκλησία, καθολικό μονής[46].
2. Ανεμοσπηλαί, η
Γιατί πιάνει δυνατός άνεμος. Πρβλ., επίσης, στο Κεντροχώρι θέση Ανεμοσπηλιάρα.
3. Γέρο Σπήλιο, στο
Το μεγαλύτερο από τα σπήλαια της περιοχής (διαστ. 15Χ10Χ5 μ.), στη θέση στση Σφάκας το Σκαλί (σκαλί= επικίνδυνη διάβαση), ΒΑ του χωριού και σε υψόμ. 100μ. Οπότε εδώ το α΄ συνθετ. (γέρο-) βρίσκεται με μεγενθ. σημασία. Πάντως, σήμερα, σφάκα δεν υπάρχει στην περιοχή.
4. Πασπαρόσπηλιος, ο
Σπήλαιο με πασπάρους (= κονιορτό).
5. Σκιάς το Σπηλιάρι, στση
Από συκιά (σκια, με αποβολή του [υ]) που έχει φυτρώσει στην είσοδο του σπηλαίου. Πρβλ. και τοπων. Αγ. Ιωάννη, υποσ. 99 (Σκιάς το Νερό, στση).
6. Σκοτεινή, η
Πρόκειται για ενάλιο ιστορικό σπήλαιο, διαστ.20Χ4Χ3μ., που βρίσκεται στη θαλάσσια περιοχή Gόρακας, νότια του χωριού. Το όνομα του σπηλαίου από τον λίγο φωτισμό του, ενώ τής περιοχής προήλθε από ένα λίθο στη θάλασσα, που από μακριά δίνει την εντύπωση κόρακα. Κόρακας λέγεται και η παραλία, όπου υπάρχει και λιμάνι, που χρησιμοποιήθηκε κατά τις διάφορες επαναστάσεις του νησιού.
XXVII. ΣΑΚΤΟΥΡΙΑ
1. Άγιος Παύλος, ο
Σπηλαιώδης ναός στην ομώνυμη θέση (διαστ. 30Χ12Χ10).
2. Αλυκές, οι
Σπήλαιο διαστ. 25Χ8Χ9, στην παραθαλάσσια θέση Άγιος Παύλος. Το όνομα από τις αλυκές που, παλιά, υπήρχαν στο μέρος αυτό.
3. Καλογερόσπηλιος, ο
Πρόκειται για ενάλιο σπήλαιο (διαστ. 12Χ4Χ3) στη θέση Άγιος Παύλος, ΝΔ του χωριού. Το σπήλαιο διασώζει παράδοση διαμονής σε αυτό κάποιου καλόγερου.
4. bροστινή Σπηλιάρα, η (ΝΔ του χωριού)
5. Σπηλιάρι, στο (ΝΔ του χωριού)
6. Σπηλιάρια, στα
7. Τρύπα του Αγίου Παύλου, η
Βρίσκεται στην περιοχή του Αγίου Παύλου. Πρόκειται για σπηλαιοβάραθρο σε υψόμ. 25 μ., με διαστάσεις 10Χ4Χ5. Θεωρείται ως το «Σπήλαιο του Δαιδάλου»[47].
8. Φωκόσπηλιος, ο
Ενδιαφέρον ενάλιο σπήλαιο, στην παραθαλάσσια περιοχή του Αγίου Παύλου, που μαρτυρεί την παρουσία στην περιοχή του, σε παλιότερες εποχές, του συμπαθούς αυτού θηλαστικού, της φώκιας.
XXIIX. ΣΕΛΛΙΑ
1. Ρουσόλακκου τη Σπηλιά, στου
Από το κόκκινο χρώμα (ρούσος και ρουσός μτγ. Ρούσιος< λατ. russeus) της περιοχής. 2. Κοτσυφού Σπήλιο[48]
3. Σούδας ο Σπήλιος, της
Στην παραθαλάσσια περιοχή της Σούδας, στα Νότια των Σελλιών. Σούδα (η)= χαντάκι. μεσν. σούδα<λατιν. Suda= χαράκωμα[49].
4.Σκυλογκρέμνι, το
Σπήλαιο στα Νότια του χωριού. Βραχώδης τόπος ο οποίος παλιά έπαιζε, φαίνεται, και το ρόλο Καιάδα των γέρικων ή άρρωστων σκυλιών. Είναι τεκτονικό σπήλαιο, που διανοίγεται μεν σε ασβεστόλιθο του ανώτερου Τριαδικού, δημιουργήθηκε όμως από τεκτονική δραστηριότητα μεταγενέστερα ίσως και του Πλειστοκαίνου[50]. Πρβλ. και σκυλότρυπα, όπου επίσης γκρέμιζαν τα άρρωστα και επικίνδυνα σκυλιά[51], αλλά και Γεροντόβραχο, βραχώδη, επίσης, τόπο από τον οποίο γκρέμιζαν τους γέρους(!)[52].
5. Ατζιγκανόσπηλιος, ο
Στο φαράγγι του Κοτσυφού διασώζει ανάμνηση αθίγγανων, που λόγω επαγγέλματος διέμεναν σε αυτόν, κατά τις μετακινήσεις τους στην περιφέρεια της Γιαλιάς. Στα σπήλαια αυτά διέμεναν και τα ζευγάρια των απαχθέντων για γάμο, μέχρις ότου η τακτική τους αυτή γινόταν αποδεκτή από τους γονείς τους[53].
6. Μικρό ανώνυμο σπήλαιο
Στην περιοχή Βαβούρη τσ’ Ελές (στου), ΒΑ του χωριού και σε υψόμ. 350μ.
7.Ευγορείτης, ο
Σε υψόμ. 300μ., στην ομώνυμη περιοχή, ΒΑ του χωριού. Βγοράδα, η (και εβγοράδα) = θέα <όβγορο>. Σύνθετη λέξη από το ευ+ ορώ. Πρόκειται για μέρος ψηλό απ’ όπου «βγορίζει», φαίνεται καλά η γύρω περιοχή και γι’ αυτό ήταν κατάλληλη και για παρατηρητήριο.
8. Γιδοσπηλέ, η
Στη θέση Περιστεράκια, ΝΔ του χωριού και σε υψόμ. 50μ.
XXIX. ΣΠΗΛΙ
1. Άγιος Αντώνιος, ο
Γραφικό μικρό σπηλαιώδες ξωκλήσι, στην ομώνυμη τοποθεσία, ΝΑ του χωριού. Θεωρείται μακρινό κτίσμα της οικογένειας των Βλατάδων, στους οποίους ανήκαν και οι γύρω περιουσίες[54].
2. Ανεμόσπηλιο, στον
Πλατύς και ρηχός σπήλιος στα ΝΑ του Βορίζη, πάνω από την τοποθεσία Αχλάδα, κατοικητήριο περιστεριών και νυχτερίδων. Πρβλ. και στο Ροδάκινο σπήλαιο Ανεμοσπηλαί και στο Κεντροχώρι Ανεμοσπηλιάρα.
3. Έρημο Πηγάδι, στο
Βοσκότοπος με σπηλιά, στην οποία υπάρχει κάθετη τρύπα
4. Κόκκινο Σπήλιο, στο
Στο βουνό Βορίζη, Ανατολικά του χωριού, ρηχό και πλατύ σπήλαιο, με κοκκινωπά χαράκια, απ’ όπου και το όνομα. Σε περίπτωση βροχής σε αυτό καταφεύγουν τα αιγοπρόβατα.
5. Κοντολιού Σπηλιάρι, το
Στην ομώνυμη τοποθεσία, στην περιοχή των περιβολιών νότια, κοντά στο επισκοπείο.
6. Κουρφόνερα, στα (ΒΑ του χωριού)
Στην ευρύτερη περιοχή Λάππας, δεξιά, μετά το ξωκλήσι του Αγίου Πνεύματος, κοντά στο βουνό. Πρόκειται για σπηλαιώδη μεγάλη τρύπα, σαν πηγάδι, που στο βάθος της τρέχει πολύ νερό, που όποιος σκύψει και αφουγκραστεί θα το ακούσει που κυλά ορμητικό και φεύγει, χωρίς να βγαίνει ούτε σταγόνα προς τα έξω. Σύμφωνα με τοπική παράδοση, που τη γνωρίζουν παλιοί βοσκοί, από εδώ περνούν και χύνονται μετά στο κέντρο του Σπηλίου τα νερά της Κεφαλόβρυσης. Ακόμα, προς απόδειξη των παραπάνω, επί Τουρκοκρατίας είχε γίνει το πείραμα με τον ασβέστη που έκανε, λένε, το νερό να φθάνει θολό στις βρύσες του χωριού[55].
7. Πλαγιάδας Σπήλιος, της
Από τη θέση του στη δυτική μέση (πλαγιά) του βουνού Βορίζη.
8. Πρασόσπηλιο, στο (ΒΔ του χωριού)
Η γενικότερη περιοχή είναι βοσκότοπος. Η σπηλιά στην εύφωτη ζώνη εισόδου της βγάζει ένα είδος πράσων, απ’ όπου και το όνομα.
9. Σπηλιάρες, στσι (Α του χωριού)
Σπήλιος+ επίθ. μεγεθυντ.– άρα> σπηλιάρα και στον πληθυντ. σπηλιάρες. Η τοποθεσία βρίσκεται μέσα στο φαράγγι της Αγιά- Φωτιάς, προς τη βορινή έξοδο.
10. Σχίσμα, στο (ΒΑ του χωριού)
Σπηλαιώδες σχίσμα, από πάνω προς τα κάτω, απ’ όπου μπαίνοντας μέσα βρίσκεσαι σε μεγάλη σπηλαιώδη αίθουσα, πλατιά και ψηλή, που στη Γερμανική Κατοχή πολλές φορές κατέφευγαν σε αυτήν προς προστασία οι Κατωχωριανοί Σπηλιανοί. Κάποιοι ερευνητές υποστήριξαν πως από αυτό το σπήλαιο πήρε και το χωριό το όνομα του[56].
XXX. ΦΡΑΤΤΙ
1. Ρουμάνη το Σπηλιάρι, στου
Στην περιοχή Ρουμάνη (στου), ανατολικά του χωριού, και σε υψόμ. 300μ. Το σπήλαιο, διαστ. 12Χ12Χ10, χρησίμευσε για την απόκρυψη συμμάχων κατά τη Μάχη της Κρήτης. Ρουμάνι, το= το δάσος. Εδώ, πρόκειται για τον ιδιοκτήτη του σπηλαίου, γι’ αυτό το ορθογραφούμε με [η] (Ρουμάνης, ο).
2.Χοιρολάκκοι, οι
Μικρό σπήλαιο (2Χ5Χ12), στην ομώνυμη θέση Χοιρόλακκοι, ΒΔ του χωριού, όπου παλιά έβοσκαν χοίρους.
[1] Περισσότερα βλ. Κωστή Ηλ. Παπαδάκη, Κεραμές και Αγαλλιανός, Κοινή πορεία μέσα στο χρόνο, Ρέθυμνο 2002, 170.
[2] Πρβλ. και στο Φραττί το σπήλαιο Χοιρόλακκοι, οι
[3] Τα Σπήλαια του νομού Ρεθύμνης, Περιβαλλοντικό Κέντρο Πρωτοβ. Εκπαίδευσης «Φάλκονας», (επιμ. Χ. Στρατιδάκη), Ρέθυμνο 1998, 19.
[4] Άλλες παραδόσεις για το συγκεκριμένο ναό βλ. στον Αλέξ. Κ. Χατζηγάκη, Εκκλησίες Κρήτης- Παραδόσεις, Ρέθυμνο 1954, 114-115.
[5] Στ. Ξανθουδίδη, Ποιμενικά της Κρήτης, Λεξικογραφικόν Αρχείον, 5, 267-323.
[6]Ζωώνυμα σπήλαια της Κρήτης, Κρητολογία 4 (1977), 62.
[7] Στο «Αγιολόγιον της Ορθοδόξου Εκκλησίας» (Σωφρ. Ευστρατιάδου, Αγιολόγιον της Ορθοδόξου Εκκλησίας, Έκδοσις της Αποστολικής Διακονίας της Εκκλησίας της Ελλάδος, χ.χ., στο σχετικό λήμμα) αναφέρεται για το συγκεκριμένο Άγιο: «Νικόλαος όσιος ο εν τη φάραγγι Κουρταλιώτη της επαρχίας Αγίου Βασιλείου της Κρήτης ασκήσας εν έτει 1670 (Σεπτεμβρίου 1). Ουδεμία περί τούτου μνεία εν τω Συναξαριστή Νικοδήμου, ουδέ συναξάριον τούτου σώζεται, ειμή μόνον Ακολουθία, εκδοθείσα εν Αθήναις τω 1879». Βλ. και σχετικές παραδόσεις για τη ζωή και την αγιοσύνη του καλόγερου αυτού στον Αλ. Χατζηγάκη, ό.π., 48.
[8] Ελ. Πλατάκη, Φυτώνυμα Σπήλαια της Κρήτης, Κρητολογία 3, 114.
[9]Ελευθ. Ν. Γιακουμάκη, Το Μικρο-τοπωνυμικό της επαρχίας Κισάμου Κρήτης, ανάτ. από το Λεξικογραφικόν Δελτίον, ιστ΄, Αθήνα 1986, 120.
[10]Αντων. Β. Ξανθινάκη, Λεξικό ερμηνευτικό και ετυμολογικό του δυτικοκρητικού γλωσσικού ιδιώματος, (Πρόλογος- Επιμέλεια: Χριστ. Χαραλαμπάκης), Ηράκλειο 2001, 60).
[11] Βλ. και Ελ. Πλατάκη, Κρητολογία 4, 62.
[12]«Βούλισμα» ονομάζουμε κάθε υποχώρηση της επιφάνειας του εδάφους. Βλ. στα Ακούμια τοπων. Βουλίσματα, στον πληθυντικό αριθμό, που σημαίνει περιοχή με επανειλημμένες καθιζήσεις. Ως τοπων. το βρίσκουμε και ως Βουλισμένη (στη), Βουλισμένου (στου) και συχνά θεωρείται ότι στα μέρη αυτά έπεσαν κεραυνοί και σχημάτισαν βαθιές τάφρους [Ι.Ε.Μαθιουδάκη, Τοπωνυμίαι της κοινότητος Σκάφης, Κρητικά, τ. 1, 33 και Στ. Αποστολάκη, Τοπωνύμια Καμπανού, Κρητική Εστία 175 (1967), 421]. Βλ. και Τα Σπήλαια του νομού Ρεθύμνης, Περιβαλλοντικό Κέντρο Πρωτοβ. Εκπαίδευσης «Φάλκονας», Ρέθυμνο 1998, 34.
[13] Ελ. Πλατάκη, Ονόματα σπηλαίων της Κρήτης σχετικά με θρύλους και παραδόσεις, Κρητολογία V (1977), 167.
[14] Σχετικές παραδόσεις με δράκοντες βλ. και στον Νικ. Παπουτσιδάκη, Τοπωνυμικά Ρεθύμνου, Κρητ. Εστία 214 (1977), 604.
[15] Κων. Μηνά, Τοπωνυμικό της Καρπάθου, εκδ. Εξάντας 2000 (αλφαβητικό).
[16] Αυτό εξηγείται από το γεγονός ότι η Δρακότρυπα του Γιαννιού είναι διαστάσεων 10Χ10Χ80 (Μητρώο Σπηλαίων Νομού Ρεθύμνης, Περιβαλλοντικό Κέντρο Πρωτοβ. Εκπαίδευσης «Φάλκονας», Ρέθυμνο, Μάιος 1998, σε δισκέτα ηλεκτρονικού υπολογιστή). Οπότε, αυτό το ύψος των 80μ. είναι που κάνει την πέτρα να κατέρχεται επί τόση ώρα.
[17] Για την ονοματολογία βλ. Σπήλαια Γιαννιού-7.
[18] Γεωργ. Σειστάκη, Ο Πρινές Σελίνου, Κρητική Εστία 219, 844.
[19] Ε. Κ. Πλατάκης, Το τοπωνύμιο Λαύρειο στην Αττική, Κρητολογία 6 (Ιαν. – Δεκ. 1978), 106. Δες και Στ. Αποστολάκη, Τοπωνύμια του Καμπανού, Κρητική Εστία 176 (1967), 480.
[20] Βλ. Γ. Ν. Χατζιδάκι, Μεσαιωνικά και Νέα Ελληνικά, Α΄, Εν Αθήναις, 273.
[21]Άλλες αχνότρυπες στο νομό Ρεθύμνου είναι. στην Ελεύθερνα, στο Βάραθρο Περδίκη στο Κάτω Βαλσαμόνερο και του Γαρίπα. Η εξήγηση του φαινομένου έχει να κάνει με την αναπνοή των σχετικών σπηλαίων. όταν στο έξω περιβάλλον επικρατεί βαρομετρικό χαμηλό, παρατηρείται είσοδος αέρα στο σπηλαιοσύστημα, ενώ όταν επικρατεί βαρομετρικό υψηλό, παρατηρείται έξοδος αέρα. Εδώ, ακριβώς, οφείλονται οι αχνότρυπες, όπως αυτή της Κοξαρέ (Τα Σπήλαια του νομού Ρεθύμνης, Περιβαλλοντικό Κέντρο Πρωτοβ. Εκπαίδευσης «Φάλκονας», Ρέθυμνο 1998, 14 και 23).
[22] Βλ. σχετ. Ελευθ. Ν. Γιακουμάκη, Το Μικρο-τοπωνυμικό της επαρχίας Κισάμου Κρήτης, ανάτ. από το Λεξικογραφικόν Δελτίον, ιστ΄, Αθήνα 1986, 174-75.
[23] Βλ. Κωστή Ηλ. Παπαδάκη, Κεραμές και Αγαλλιανός, Ρέθυμνο 2002, 110.
[24] Γι’ αυτό και ο Πλατάκης το κατατάσσει στα Φυτώνυμα Σπήλαια [Ελ. Πλατάκη, Φυτώνυμα σπήλαια της Κρήτης, Κρητολογία 3 (1976), 116].
[25] Έξω από αυτό διεξάχθηκε μια συμπλοκή με τις Γερμανικές Δυνάμεις κατοχής στις 2/2/1944.
[26] Περί «Χώνου» βλ. στο χωριό Καλή Συκιά (σπήλαιο: Χώνος).
[27]Τα Σπήλαια του νομού Ρεθύμνης, ό.π.. 24. Βλ. και Μητρώο Σπηλαίων Νομού Ρεθύμνης, Περιβαλλοντικό Κέντρο Πρωτοβ. Εκπαίδευσης «Φάλκονας», Ρέθυμνο, Μάιος 1998 (σε μορφή δισκέτας ηλεκτρονικού υπολογιστή).
[28] Βλ. Ελευθ. Κ. Πλατάκη, Ονόματα σπηλαίων της Κρήτης σχετικά με θρύλους και παραδόσεις, Κρητολογία 5 (1977), 165 εξ.
[29] Ι. Σειστάκη, Το Επανωχώρι Σελίνου, Κρητική Εστία, 201 (1972), 206.
[30]Περί «Χώνου» βλ. στο χωριό Καλή Συκιά (σπήλαιο: Χώνος).
[31]Για περισσότερα στοιχεία βλ. Κωστή Ηλ. Παπαδάκη, Χριστιανικά Τοπωνύμια της Επαρχίας Αγίου Βασιλείου, Νέα Χριστιανική Κρήτη 22 (2003), 313.
[32]Αντων. Β. Ξανθινάκη, Λεξικό ερμηνευτικό και ετυμολογικό του δυτικοκρητικού γλωσσικού ιδιώματος, (Πρόλογος- Επιμέλεια: Χριστ. Χαραλαμπάκης), Ηράκλειο 2001, 79 (οικείο λήμμα).
[33] Βλ. Γ. Παυλάκη, Κρητική Δημοτική Ποίηση. Οι μαντινάδες, Αθήνα 1994, 381, 99.
[34] Ευαγγ. Κ. Φραγκάκη, Συμβολή στη δημώδη ορολογία των φυτών, Αθήναι 1969, 65-67.
[35] Ελ. Γιακουμάκη, ό.π.,174.
[36] Ονόματα 1, 3.
[37] Αγησ. Περιστεράκη, Σφακιανά, Αθήνα 1991, 108.
[38] Πρβλ. και Χωστού Σπήλιος στο Γιαννιού.
[39]Paul Faure, Ιερά Σπήλαια της Κρήτης, Μετ. Σήφης Καμαρης, Ηράκλειο 20042, 16. Επίσης, Τα Σπήλαια του νομού Ρεθύμνης, από το Περιβαλλοντικό Κέντρο Πρωτοβ. Εκπαίδευσης «Φάλκονας», επιμέλεια Χάρη Στρατιδάκη, Ρέθυμνο 1998, 29.
[40] Χωρίς, πάντως, μέχρι σήμερα να έχει πραγματοποιηθεί καμιά αρχαιολογική ανασκαφή του συγκεκριμένου χώρου.
[41]Η βυζαντινή Αρχόντισσα Μαρία, έχοντας, σύμφωνα με την παράδοση, τόπο διαμονής της το Δουμαεργιό (που, έκτοτε, υποδηλώνει το όνομά της), άπλωνε τις περιουσίες της σε όλη τη γύρω περιοχή, από την κορυφή του Κέντρους ίσαμε το Λυβικό πέλαγος και είχε ιδρύσει κοντά στο χωριό Κισσός τη Μονή του Αγίου Πνεύματος. Λέγεται, ακόμα, ότι με δική της πρωτοβουλία διαμορφώθηκαν για πρώτη φορά σε καλλιεργημένες πεζούλες όλες οι βραχώδεις πλαγιές βόρεια από το Κεντροχώρι και τον Πλατανέ
[42] Ένα όνομα που δεν έχει τίποτε απολύτως να μας υπενθυμίζει, πέρα από το απλό φυσικό γεγονός ότι, ακριβώς, πρόκειται για ένα χωριό του όρους Κέντρος, όπως και τόσα άλλα, τόσο από την πλευρά του όρους προς την επαρχία Αμαρίου όσο και από την πλευρά του προς την επαρχία Αγίου Βασιλείου.
[43]Paul Faure, Ιερά Σπήλαια της Κρήτης, ό.π., 120 και Κωστή Ηλ. Παπαδάκη, Κεραμές και Αγαλλιανός, Ρέθυμνο 2002, 35-42 (Η Επιγραφή του Κεραμέ).
[44] Paul Faure, ό.π.
[45] Βλ. σπήλαια Κρύας Βρύσης- 5.
[46]Μητρώο Σπηλαίων Νομού Ρεθύμνης, Περιβαλλοντικό Κέντρο Πρωτοβ. Εκπαίδευσης «Φάλκονας», Ρέθυμνο, Μάιος 1998 (σε δισκέτα ηλεκτρονικού υπολογιστή).
[47] Πρβλ. όσα γράφουμε στο σπήλαιο Χριστοφογιάννη της Αγίας Γαλήνης.
[48] Βλ. Ελ. Πλατάκη, Δημώδη ονόματα φυτών και ζώων της Κρήτης, Κρητολ. IV (1977), 60 και Χρίστου Μακρή, Το Φαράγγι του Κοτσυφού, Ρέθυμνο 1999.
[49]Ν.Π. Ανδριώτη, Ετυμολογικό Λεξικό της Κοινής Νεοελληνικής, Θεσσαλονίκη 1983.
[50] Τα Σπήλαια του νομού Ρεθύμνης, ό. π., 9.
[51] Κρητική Εστία 178, 575 και 296-97, 446.
[52] Στ. Κυριακίδη, Λαογραφία, 374.
[53] Ό.π.,27.
[54]Ειρήνης Μπριλλάκη – Καβακοπούλου, Τοπωνύμια περιοχής Σπηλίου Ρεθύμνου Κρήτης, Τα Κρητικά τοπωνύμια (Πρακτικά Συνεδρίου ΙΛΕΡ), τ. Α΄, Ρέθυμνο 2000, 464.
[55]Ειρήνης Μπριλλάκη – Καβακοπούλου, ό.π., 503.
[56]Ειρήνης Μπριλλάκη – Καβακοπούλου, ό.π., 521.
