ΚΩΣΤΗ ΗΛ. ΠΑΠΑΔΑΚΗ * * * Η συμβολή της επαρχίας Αγίου Βασιλείου Ρεθύμνου στην Επανάσταση του Εικοσιένα, Ρέθυμνο 2022 * * * Η Παρουσίαση του βιβλίου από τον Δρα ΠΑΝΑΓΙΩΤΗ ΜΙΧ. ΠΑΡΑΣΚΕΥΑ στο Σπήλι, στις 27/8/22

 

ΚΩΣΤΗ ΗΛ. ΠΑΠΑΔΑΚΗ

Η συμβολή της επαρχίας Αγίου Βασιλείου Ρεθύμνης

στην Επανάσταση του Εικοσιένα, Ρέθυμνο 2022*

Του Δρος ΠΑΝΑΓΙΩΤΗ ΜΙΧ. ΠΑΡΑΣΚΕΥΑ

 

 Η επανάσταση του 1821 στην Κρήτη και δη στο Ρέθυμνο είναι ανοικτή στην έρευνα και είναι ένα ζήτημα εν πολλοίς ανεξερεύνητο κι ας έχουν περάσει 200 χρόνια κυρίως λόγω της απουσίας απομνημονευμάτων των πρωταγωνιστών της, απουσίας γραπτών πηγών ουσιαστικών για την ανίχνευση των γεγονότων. Βασικά έργα, δίκην πηγών, με όλες τις αδυναμίες τους, αποτελούν τα έργα του Κριτοβουλίδη, του Παπαδοπετράκη και του Ψιλλάκη. Ο ερευνητής σε αυτά προστρέχει αναγκαστικά, σε δημοτικά τραγούδια, σε θρύλους, σε λαϊκές αφηγήσεις και σε ελάχιστα σωζόμενα έγγραφα της εποχής. Είναι λοιπόν δύσκολη η εικόνα ως όλου της επανάστασης του 21 στην Κρήτη και στο Ρέθυμνο για τον μέσο πολίτη, τον μη ειδικευμένο επιστήμονα. Ιδίως δε αν θέλει να δει τι συνέβη στο χωριό του, στην πόλη του ή ευρύτερα στην επαρχία του οι δυσκολίες επαυξάνονται σε μέγιστο βαθμό. Αν ερευνήσομε δειγματοληπτικά κάθε χωριό ποιους και πόσους πεσόντες έχει στην επανάσταση του 21 δεν θα βρούμε σχεδόν κανένα, διότι απλά δεν καταγράφηκαν ποτέ.

        Ο Άγιος Βασίλειος, όμως, απόψε έχει την τιμή να απολαύσει την ιστορία του κατά την περίοδο του 1821-1830 μέσα από το έργο του ακούραστου αγιοβασιλειώτη Κωστή Ηλ. Παπαδάκη, που εξέδωσε με την αρωγή του Δήμου της επαρχίας ένα σημαντικό βιβλίο με τίτλο «Η συμβολή της επαρχίας Αγίου Βασιλείου Ρεθύμνου στην Επανάσταση του Εικοσιένα».

       Έλειπε μια αυτοτελής τέτοια θεματική ερευνητική δουλειά που να δίνει στον αναγνώστη, φιλίστορα ή μη, την εικόνα του ρόλου των Αγιοβασιλειωτών ηρώων του 21 ως ηγετών στην μάχη, ως απλών ανθρώπων με τα πάθη τους, τις αδυναμίες τους, τον ηρωικό θάνατό τους αλλά και των ανωνύμων κατοίκων, που δεν αναγράφονται βέβαια στις ιστορικές δέλτους, αλλά συνέβαλλαν όλη τη δεκαετία εκείνη στον μεγαλειώδη αγώνα των Κρητών για ελευθερία ή θάνατο.

Μελετώντας το έργο αυτό του Κ. Η. Παπαδάκη το οποίο είναι βασισμένο στις ανωτέρω μνημονευθείσες δίκην πηγών ιστορικές εργασίες, του Κριτοβουλίδη, Παπαδοπετράκη και Ψιλάκη, διαπιστώνει κανείς την καίρια συμβολή της επαρχίας του Αγίου Βασιλείου σε όλη την επαναστατική διαδικασία. Η στρατηγική θέση της περιοχής μεταξύ Σφακίων και Μεσσαράς, και η ανδρεία και φιλοπατρία των κατοίκων της που δεν εφείσθησαν της ζωής και των περιουσιών τους, συνετέλεσαν ώστε να πολεμήσουν όχι μόνο στον Άγιο Βασίλη αλλά μέχρι μέσα στη Σητεία, όπου τους καλούσε η ανάγκη και η πατρίδα σε όλο το χρονικό μήκος της διάρκειας της Επανάστασης, ως το 1829. Αυτή τη συμβολή αναδεικνύει ο Παπαδάκης στο βιβλίο αυτό μέσα από τις μορφές των ηρώων, ανωνύμων κι επωνύμων, των ηγητόρων, στους οποίους οφείλεται όχι μόνο η ιστορική μνεία αλλά και η ανάδειξη των έργων τους στη μάχη, στη θυσία τους με το φωτοστέφανο της δόξας. Ο Ηγούμενος Μελχισεδέκ Τσουδερός, ο Νείλος Τσουδερός, ο Γεώργιος Τσουδερός, ο Ιωάννης Τσουδερός, ο Αναγνώστης Τσουδερός, ο Ιωσήφ Βαλέστρας, ο Χατζή Μιχάλης Νταλιάνης, μορφές ανεπανάληπτες, παρελαύνουν με τον αγώνα και τη θυσία τους στο βιβλίο αυτό, δείχνοντας σε μας τους νεότερους πόσο ακριβή είναι η ελευθερία που απολαμβάνομε σήμερα, ακριβή σε αίμα και πόνο τον οποίο, φευ, δεν σκεπτόμαστε σήμερα στους ανιστόρητους καιρούς που ζούμε.

Όμως υπάρχουν άνθρωποι και μελετητές ταπεινοί που φροντίζουν ευτυχώς να μην ξεχαστούν οι αγώνες και οι θυσίες των ηρώων όχι μόνο των Αγιοβασιλειωτών αλλά και των άλλων Ελλήνων. Τέτοιος άνθρωπος, ακούραστος μελετητής και ερευνητής είναι ο Κωστής Ηλ. Παπαδάκης και τιμά τον τόπο του με το έργο του που δεν είναι μόνο αυτό που έχουμε σήμερα μπροστά μας αλλά πολλά βιβλία, μελέτες και άρθρα που δείχνουν την αγάπη του για την ιστορία, τον τόπο και τους ανθρώπους.

Στρατάρχης Γεώργιος Τσουδερός

       Η επανάσταση, λοιπόν, του 21 στην Κρήτη διάρκεσε με έντονη δραστηριότητα έως το 1825 και με σποράδην συγκρούσεις έως το 1830 σε διάφορα μέρη. Σε όλα τα χρόνια αυτά εκτείνεται το βιβλίο του συγγραφέα μας και καταδεικνύει τον σημαντικότατο ρόλο της επαρχίας του Αγίου Βασιλείου. Ουσιαστικά η επανάσταση στο Ρέθυμνο ξεκίνησε από τον Μελχισεδέκ Τσουδερό στη Μονή Πρέβελη με την περίφημη προκήρυξή του που παραθέτει αυτούσια ο συγγραφέας μας. Δεν είναι τυχαίο ότι η δράση του αλλά και των άλλων Αγιοβασιλειωτών οπλαρχηγών δεν περιορίστηκε στα όρια της επαρχίας, αλλά έφθανε μέχρι το Ρέθυμνο, την πόλη και όλη την περιοχή του σαντζακίου Ρεθύμνου, στις μάχες που διαδραματίστηκαν το 1821 και 1822. Ο Οσμάν πασάς του Ρεθύμνου υπέστη τρομερές απώλειες και καταστροφές από τη δράση των επαναστατικών σωμάτων του Αγίου Βασιλείου και του Ρεθύμνου. Ο Γεώργιος Τσουδερός διαδραμάτισε καίριο ρόλο στις συγκρούσεις ακούραστος έως το 1830. Ο αδελφός του Μελχισεδέκ σκοτώθηκε στο Πολεμάρχι Χανίων και ο επίσης αδελφός του Αναγνώστης πολέμησε μαζί του ως το τέλος της επανάστασης και συνέχισε να πολεμά για την Κρήτη ως το 1867 στη Μεγάλη Κρητική Επανάσταση, όπου  πεθαίνει από τις κακουχίες.

Μελχισεδέκ Τσουδερός

Οι Τσουδεροί, λοιπόν, έχουν ένα βαρύ όνομα, ιστορικά φορτισμένο και με αίμα ποτισμένο. Ο Μελχισεδέκ Τσουδερός έδρασε ως το 1823. Έδωσε όλο το ασήμι της Μονής Πρέβελη, 2045 δράμια, δηλαδή 20 κιλά ασήμι, στον Γενικό Αρχηγό της Επαναστάσεως Κομνηνό Αφεντούλιεφ χάριν του αγώνα, καθιστώντας την Μονή φτωχή μεν αλλά και μεγαλόψυχη που δεν εφείσθη τίποτε μπροστά στον Αγώνα. Όλοι οι μοναχοί της Μονής μετέχουν του αγώνος καθένας από τη θέση του και την εντολή του Ηγουμένου. Υψώνει την επαναστατική σημαία στις 24 Μαΐου 1821, στην πραγματικότητα επρόκειτο για το αντιμήνσιο του Πρέβελη, διότι σημαία δεν υπήρχε, στο ύψωμα Κουρκουλός του Ροδάκινου, μαζί με άλλους μοναχούς και Αγιοβασιλειώτες. Κατευθύνθηκαν στου Ασκύφου, όπου όλοι οι Κρήτες πια κήρυξαν την επανάσταση. Όταν σκοτώνεται και αυτός στο Πολεμάρχι Κισσάμου το 1823, τον διαδέχεται ο συναγωνιστής και αδελφός της μονής Νείλος  Μοσχοβίτης στην ηγουμενία αλλά και στον αγώνα.

 Αναγκαστικά ο συγγραφέας επεκτείνεται κι εκτός των ορίων του Αγίου Βασιλείου, στις μάχες του Ρεθύμνου, του Ηρακλείου αλλά και μέχρι εκείνες της Σητείας με πρωταγωνιστή τον Γεώργιο Τσουδερό. Βλέπετε, ο Ηγούμενος Μελχισεδέκ έπεσε μαχόμενος το 1823 στο Πολεμάρχι Χανίων και ο Γεώργιος Τσουδερός αυτός ηγείται του αγώνα επικουρούμενος από Σφακιανούς, όπως το Ρούσο Βουρδουμπά, τον Αντώνη Μελιδόνη και άλλους. Η συνεργασία τους δεν ήταν εύκολη καθότι οι Σφακιανοί ήθελαν την γενική αρχηγία και εύκολα συγκρούονταν με τους άλλους οπλαρχηγούς κι εθελοντές από την άλλη Ελλάδα με τραγικά, συχνά, αποτελέσματα, όπως όταν ο Βουρδουμπάς το 1822, μετά την μάχη στο Μοναστηράκι Αμαρίου, σκότωσε για ασήμαντη αφορμή τον Μελιδόνη, προκαλώντας τη διάλυση του ελληνικού στρατοπέδου. Δεν μπορεί να λείπει από το βιβλίο η τραγική μοίρα των Αγίων Τεσσάρων μαρτύρων, μελαμπιανών, που αποκεφαλίστηκαν στο Ρέθυμνο το 1824. Η μάχη στο «Κακό Ρυάκι», τον Απρίλη του 1822, αναδεικνύεται στις πραγματικές της διαστάσεις στο βιβλίο του Κ. Η. Παπαδάκη και, πράγματι, είχε μεγάλη επίδραση στις επαναστατικές εξελίξεις όχι μόνο στον Άγιο Βασίλειο αλλά και στα Σφακιά, δεδομένου ότι οι κάτοικοι των δυο επαρχιών ήταν συνδεμένοι, όπως και σήμερα, με ποικίλους συγγενικούς και φιλικούς δεσμούς. Αυτή η συνεργασία αναδεικνύεται στο βιβλίο πολύ καθαρά. Κι εδώ οι μελαμπιανοί και κρυοβρυσανοί επαναστάτες υπό την ηγεσία του Νικολάου Γ. Φωτάκη, δασκάλου του χωριού, σε αγαστή συνεργασία με τα σώματα του Ξωπατέρα και του Κούτρικα από τη Μεσαρά νίκησαν τους πολυαριθμότερους Τούρκους του μεσαρίτη αγά Χάνιαλη και απέτρεψαν την καταστροφή των Μελάμπων. Η ηρωική προσπάθεια του νεαρού Γάλλου φιλέλληνα Ιωσήφ Βαλέστρα το 1822 να κυριεύσει το Ρέθυμνο, που έληξε με τη θυσία του και τη θυσία και πολλών άλλων αγωνιστών συνδέεται και αυτή με τον Άγιο Βασίλειο, εφόσον στο σώμα του Βαλέστρα ήταν και Αγιοβασιλειώτες αγωνιστές. Η δράση του Γεωργίου Τσουδερού και του σώματος που ηγήθηκε φθάνει έως και τη Σητεία.

 Η ολοκαύτωση της Λαμπηνής το 1829 ή ίσως και το 1827 είναι μια ακόμη αιματηρή σελίδα των αγώνων για τη λευτεριά και παίρνει τη θέση της στο βιβλίο. Το γεγονός ήταν προϊόν εκδίκησης του Οσμάν Αλμπάνη από το Ρέθυμνο κατά των κατοίκων του χωριού, που θεωρούσε ότι του είχαν καταπατήσει τις περιουσίες του.

Η τελευταία μάχη της Επανάστασης στο Ρέθυμνο δόθηκε στους Αρμενόκαμπους κι εδώ  Αγιοβασιλειώτες υπό τον Γεώργιο Τσουδερό και τον Μανουσογιαννάκη από τα Σφακιά συγκρούστηκαν με τους τουρκοαιγυπτίους, απωθώντας τους μέχρι τον Κουμπέ του Ρεθύμνου σε μια προσπάθεια αναζωπύρωσης της επανάστασης μήπως και περιληφθεί η Κρήτη στα όρια του δημιουργούμενου ελληνικού κράτους. Πλην όμως με παρέμβαση σοφή του Τσουδερού οι επαναστάτες, αν και νικητές, δεν προέβησαν σε πολιορκία του Ρεθύμνου, διότι οι δυνάμεις τους ήσαν μικρές και ο στόχος αδύνατος. Δεν εφείσθηκαν, λοιπόν, κόπων κι αιμάτων οι Αγιοβασιλειώτες, δεν περιορίσθηκαν στον τόπο τους, αλλά θεώρησαν όλη την Κρήτη γη τους και θυσιάστηκαν γι’ αυτήν.

       Θέλομε να τονίσουμε αυτό που προαναφέρθηκε, ότι δηλαδή η επαρχία του Αγίου Βασιλείου αποτέλεσε το κέντρο της επανάστασης του ’21 στο Ρέθυμνο, τα τέκνα της προσέφεραν το αίμα τους και θυσίες πολλές γι αυτήν και ο εκλεκτός συγγραφέας μας Κωστής Ηλ. Παπαδάκης ανέδειξε αυτό το επίκεντρο του αγώνα δίδοντας σε όλους μας τη δυνατότητα να μελετήσουμε και να μάθουμε πολλά πράγματα  τα οποία δεν γνωρίζουμε. Τον ευχαριστούμε λοιπόν πολύ για τον κόπο του  που βρήκε άξιο ανταποκριτή και αρωγό τον Δήμο Αγίου Βασιλείου και μας προσέφερε το όμορφο και περιεκτικό αυτό  βιβλίο με τη φροντίδα της «Εκτυπωτικής» Ρεθύμνου. Κώστα, σε ευχαριστούμε. Και σε άλλα με υγεία!

*  Η ομιλία του δρος Παν. Μ. Παρασκευά κατά την παρουσίαση τού εν λόγω βιβλίου του Κωστή Ηλ. Παπαδάκη, στο Σπήλι, στις 27/8/2022.

Το μεταφραστικό και λοιπό ιστορικό έργο του Δρ. Γιάννη Μιχ. Γρυντάκη

 

Το μεταφραστικό και λοιπό  ιστορικό έργο

του Δρ. Γιάννη Μιχ. Γρυντάκη

 

        ΚΩΣΤΗΣ  ΗΛ. ΠΑΠΑΔΑΚΗΣ

            www.ret-anadromes.blogspot.com

 

Τα τελευταία χρόνια είναι γεγονός ότι έχουμε αποκτήσει μια πολύ καλή γνώση των συνοικιών (αλλά και των εκκλησιών και μοναστηριών) του Ρεθύμνου κατά τα χρόνια της Βενετοκρατίας και αυτό το οφείλουμε και στις πράξεις των νοταρίων της πόλης του Ρεθύμνου, των οποίων, ως γνωστόν, έχει γίνει συστηματική μετάφραση και δημοσίευση στην ελληνική, από τον ρεθεμνιώτη ιστορικό Δρ. Γιάννη Γρυντάκη. Και το πράγμα αυτό αποτελεί, ομολογουμένως, σπουδαία και πρωτίστη βοήθεια για τον ρεθεμνιώτη τοπωνυμιολόγο. Αυτά τα τεράστια Ευρετήρια στο τέλος του κάθε Πρωτόκολλου (Αρκολέου, Πάντιμου, Τρωίλου, Καλλέργη, Βλαστού) με τα εκατοντάδες Ονοματεπώνυμα και Μικροτοπωνύμια που αναφέρονται στις επί μέρους Πράξεις, αλλά και στα ονόματα Εκκλησιών και Μοναστηριών, χωριών, πόλεων, συνοικιών, καβαλαριών και μετοχίων αποτελούν, οπώσδήποτε, μεγίστη προσφορά και βοήθεια στον Τοπωνυμιολόγο των χρόνων κυρίως, της Βενετοκρατίας, χωρίς, βέβαια, να εξαιρούνται και οι λοιπές ιστορικές περίοδοι. Γιατί τα τοπωνύμια, όπως γνωρίζουμε, δεν ανήκουν μόνο στην ιστορική περίοδο που τα γέννησε, αλλά συνεχίζουν να υπάρχουν και στις επόμενες αυτής ιστορικές περιόδους. Και αυτό είμαι σε θέση να το βεβαιώσω, γιατί, πραγματικά, και στις δύο τοπωνυμικές μου εργασίες, τόσο για την επαρχία και σήμερα Δήμο Αγίου Βασιλείου (βλ. Τοπωνυμικό της Επαρχίας Αγίου Βασιλείου Ρεθύμνου, Ρέθυμνο 2011, σελ. 656), όσο και για τον μητροπολιτικό δήμο του Ρεθύμνου (βλ. https://historicalcrete.ims.forth.gr/ ), οι μεταφράσεις αυτές του Γιάννη Γρυντάκη μού στάθηκαν πραγματικά πολύτιμες και η βοήθειά τους στο τοπωνυμικό μου έργο υπήρξε, μπορώ να πω, καταλυτική.    

Πέραν, όμως, του παραπάνω γνωστού μεταφραστικού και λοιπού επιστημονικού έργου του Γιάννη Γρυντάκη, που είναι εξαιρετικά σπουδαίο, εκτεταμένο και πολυσχιδές και για το οποίο έχουμε αναφερθεί με αρκετές βιβλιοπαρουσιάσεις μας στο παρελθόν στα καθ’ έκαστον βιβλία του, αξίζει, νομίζω, σήμερα να εστιάσουμε, συνολικά, και σε κάποιες τελευταίες εκδόσεις του, που αποτελούν, πραγματικά, μια ξεχωριστή και φωτεινή λεπτομέρεια στο όλο ιστορικό του έργο για έναν ειδικό λόγο^. για το διαφαινόμενο ενδιαφέρον τού συγγραφέα να μεταγγίσει στους αναγνώστες του, και κυρίως στους συντοπίτες του, την πλούσια και συναρπαστική ιστορία του τόπου μας με έναν τρόπο απλό, εύληπτο, θελκτικό και ευχάριστο, όπως είναι το μυθιστόρημα. Έτσι, η μυθιστορηματική αφήγηση κάνει την ιστορία να εξελίσσεται αργά, πραγματικά σαν παραμύθι, αλλά παραμύθι φωτεινό, παραστατικό και γεμάτο ζωντανές αλήθειες, χάρη στη δυναμική και ικανή λογοτεχνική γραφή τού συγγραφέα του Γιάννη Μ. Γρυντάκη και σε μια γλώσσα κομψότατη και ευρηματική, με πλούσιο το κρητικό ιδίωμα και άφθονα στοιχεία θεατρικής οικονομίας. Αναπλάθει μνήμες και καταστάσεις, σκιαγραφεί μορφές, κάνει θαυμάσιες φωτογραφικές περιγραφές τόπων και γεγονότων, που σε κάνουν να βιώνεις και να ζεις μέσα σου το κλίμα των δίσεκτων και δυσβάστακτων εκείνων χρόνων. Μέσα από ένα πολυδαίδαλο σχήμα συναρπαστικής και καθηλωτικής αγωνίας και πολλών αλυσιδωτών αιφνιδιασμών και εκπλήξεων, προοδευτικά και μέσα από μια εκπληκτική διαδρομή ενθυμήσεων και συγκλονιστικών επεισοδίων και καταστάσεων, οι ήρωες των έργων του Γιάννη του Γρυντάκη οδηγούνται στην τελείωση. Οι όποιες περιπέτειές των, προκαλούν τη συγκίνηση και το ενδιαφέρον, που είναι απαραίτητα στοιχεία για την εύκολη πρόσληψη και αφομοίωση από τον αναγνώστη των ιστορικών γεγονότων.

Έτσι, ξεκίνησε ο Γιάννης Γρυντάκης να υλοποιεί τη σκέψη του, δημιουργώντας, μέχρι στιγμής, οκτώ (08), συνολικά, λογοτεχνικά βιβλία (ιστορικά μυθιστορήματα), που διαβάζονται εύκολα και με πολύ ενδιαφέρον και μέσα από τα οποία περνούν με πολύ ελκυστικό και ευχάριστο τρόπο όλα τα ιστορικά γεγονότα της Κρήτης και του Ρεθύμνου από το 1211 μέχρι το 1940!

Και το σπουδαιότερο^. ότι σε όλα τα παραπάνω ιστορικά έργα και  μυθιστορήματα κτυπά έντονα ο παλμός της κρητικής ψυχής, η πρεπιά και η λεβεντιά, που εκφράζουν και χαρακτηρίζουν και την ψυχή του καλού φίλου και χαλκέντερου συγγραφέα και ιστορικού.

Αναγράφουμε τους τίτλους τους για πάντα ενδιαφερόμενο, που θα επιθυμήσει να τα ανεύρει και να τα μελετήσει:

 

1.  Ατσάλι και Άνεμος (Αθήνα, εκδόσεις Σαββάλα 2010, σ. 703).

2.  Ο γαλαζομάτης πειρατής (Ρέθυμνο, εκδόσεις «Προφήτισσα» 2014, σ. 462)

3.  Το γαϊτανάκι της περηφάνιας (Αθήνα, εκδόσεις Παναγόπουλος, 2017, σ. 312)

4.  Κολασμένοι και Άγγελοι (Αθήνα, εκδόσεις Παναγόπουλος, 2018, σ. 287)

5.  Οι Αμαζόνες της Κρήτης,  από τους Αγιοστεφανίτες στον Αλέξιο Καλλέργη, 1213- 1272 (Αθήνα, εκδόσεις Παναγόπουλος, 2019, σ. 405).

6.  Ο γιος της Αμαζόνας, από τους Χορτάτζηδες στον Καντανολέοντα (1272- 1527) (Αθήνα, εκδόσεις Παναγόπουλος,  2020,  σ. 443).

7.  Τα αρπακτικά της Ανδαλουσίας, Κρήτη (824-961) (Αθήνα 2021, Ν. Παναγόπουλος, σ. 422)

8.  Ανάμεσα σε δύο λίμνες (Αθήνα, εκδόσεις Παναγόπουλος, 2015, σ. 318).

 

 

Χάρης Κ. Στρατιδάκης * * * Ιστορική Περιήγηση στο Ρέθυμνο του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου, της Κατοχής και του Εμφυλίου

       Χάρης Κ. Στρατιδάκης

  

Ιστορική Περιήγηση στο Ρέθυμνο του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου, της Κατοχής και του Εμφυλίου

[Εκδόσεις ΓΡΑΦΟΤΕΧΝΙΚΗ, Ρέθυμνο 2021, σχ. 8^ο (21 Χ 13), σσ. 72]

 

             ΚΩΣΤΗ ΗΛ. ΠΑΠΑΔΑΚΗ

     www.ret-anadromes.blogspot.com

 

Ο Ρεθεμνιώτης ερευνητής Χάρης Κ. Στρατιδάκης, τώρα και δεκαετίες, «οργώνει» συγγραφικά τον νομό και την πόλη του Ρεθύμνου, παρουσιάζοντάς μας θαυμάσια δείγματα της δουλειάς του, σε βιβλία και μελέτες σχετικές με την τοπική μας ιστορία και μοναδικές βιωματικές περιηγήσεις σε ανάλογους  μνημειακούς χώρους της πόλης και της ενδοχώρας.

Είναι η εμπειρία όλων αυτών των χρόνων με τις πολλαπλές ερευνητικές προσπάθειες, που τις συνδυάζει πάντοτε άριστα με τις αγαπημένες του περιηγήσεις, οπότε ο μελετηρός και οτρηρός ερευνητής της Τοπικής μας Ιστορίας κατάφερε, για άλλη μια φορά, να προχωρήσει εύκολα και με ξεχωριστή επιτυχία και να μας παρουσιάσει σήμερα κάτι παρόμοιο, σε ένα καινούριο θέμα, με τον τίτλο: «Ιστορική Περιήγηση στο Ρέθυμνο του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου, της Κατοχής και του Εμφυλίου».

       Η νέα Ιστορική περιήγηση αφορά σε εκατό στάσεις εντός της πόλεως και εβδομήντα πέντε στην ενδοχώρα του Ρεθύμνου, εκ των οποίων οι 14 στις ανατολικές περιοχές, οι 2 στις δυτικές και οι 5 στις νότιες. Τέλος, 57 στάσεις αφορούν στο σύνολο του υπόλοιπου νομού Ρεθύμνου. Ο αριθμός αυτός των 175 στάσεων αποφέρει, οπωσδήποτε, μια λεπτομερή αναφορά των θέσεων όπου έλαβαν χώρα ιστορικά γεγονότα κατά την ως άνω περίοδο, ενώ η συνοπτική και στα κύρια σημεία απεικόνιση αυτών, μαζί και το εικονιστικό υλικό της εξεταζόμενης εποχής, κάνουν ευχάριστη και εύκολη την ανάγνωση του βιβλίου.

       Το γενικότερο ιστορικό πλαίσιο του βιβλίου περιλαμβάνει αρχικά τον ελληνοϊταλικό πόλεμο και, στη συνέχεια, τον ελληνογερμανικό αλλά και την τριετή και πλέον κατοχή που ακολούθησαν, την απελευθέρωση και τον διπλό εμφύλιο που τη συνόδευσε. Ο συγγραφέας προσπαθεί να δώσει τις πραγματικές διαστάσεις και τη βαρύτητα των γεγονότων αμοιβαία και στο πλαίσιο της παγκοσμιότητας του πολεμικού γεγονότος. Προσπαθεί, περαιτέρω, να διαλύσει μύθους που έχουν επικαθίσει σε κάποια από αυτά και να τους προσδώσει τις αντικειμενικές και πραγματικές τους διαστάσεις, αποφεύγοντας ρητορικές και μυθώδεις αφηγήσεις από αυτές που ο χρόνος αρέσκεται, συνήθως, να επικολλά στα μεγάλα γεγονότα.

     Ειδικότερη ευσύνοπτη αναφορά γίνεται από τον συγγραφέα σε συμβάντα του πολέμου που αφορούν τόσο στις τραγικές απώλειες του 44^ου Συντάγματος Πεζικού στην Αλβανία και της Μεραρχίας Κρητών, όσο και στις συνοικίες της πόλης που πλήγηκαν περισσότερο κατά τους βομβαρδισμούς της Κρήτης, την πείνα και τις γερμανικές εκτελέσεις.

Κλείνοντας το σημείωμά μας αυτό απευθύνουμε τα θερμά μας συγχαρητήρια στον ακούραστο ερευνητή της τοπικής μας ιστορίας και φίλο Χάρη Κ. Στρατιδάκη, εμπνευστή και δημιουργό του εν λόγω βιβλίου- Προγράμματος, όπως και τόσων άλλων εποπτικών Περιηγήσεων και του ευχόμαστε να έχει υγεία και δύναμη, για να συνεχίζει αυτή τη γόνιμη, εργώδη και δημιουργική δραστηριότητά του με τον ίδιο ενθουσιασμό και αυθορμητισμό και το ίδιο ειλικρινές πάθος με το οποίο εργάζεται μέχρι σήμερα.

Η ομιλία του Μητροπολίτη Γορτύνης και Αρκαδίας κ. Μακαρίου στο νέο βιβλίο μας για τον Βασίλειο Μαρκάκη

Ο Γορτύνης και Αρκαδίας
κ. Μακάριος

Η ομιλία του Μητροπολίτη Γορτύνης και Αρκαδίας κ. Μακαρίου

       Τό βιβλίο μας «Βασίλειος Εμμ. Μαρκάκης (1872-1950), Ο αντιστασιακός από Αρκαδίας Μητροπολίτης Κρήτης, ο εμπνευστής και πρωτεργάτης της Γεωργικής Σχολής Μεσαράς» παρουσίασε, την Παρασκευή 29/7/2022, στα Κεραμέ, στις διήμερες εκδηλώσεις για τον Βασίλειο Μαρκάκη, ὁ Σεβ. Μητροπολίτης Γορτύνης καί Ἀρκαδίας κ. Μακάριος, αναφερόμενος στην αντιστασιακή δράση του Μητροπολίτη, ενώ ο Σεβ. Ρεθύμνης και Αυλοποτάμου κ. Πρόδρομος αναφέρθηκε στο εκκλησιαστικό έργο αυτού. Ἀκολουθεῖ ἡ ὁμιλία τοῦ Σεβασμιωτάτου Μητροπολίτου Γορτύνης καί ‘Αρκαδίας κ. Μακαρίου.

   «Στὸ τέλος τοῦ Ἑσπερινοῦ τῆς ἑορτῆς τῶν Ἁγίων Κωνσταντίνου καὶ Ἑλένης, στὶς 20 Μαίου, τοῦ 1941, ἡμέρα πού ἔπεσαν οἱ Γερμανοὶ ἀλεξιπτωτιστὲς στὴν Κρήτη, στὸν Ἱ. Μητροπολιτικὸ Ναὸ τοῦ Ἁγίου Μηνᾶ Ἡρακλείου, ἀκούστηκε μιά φωνή ποῦ ἔλεγε: «ὅλοι μαζὶ ἐναντίον τῶν Οὔνων» καὶ ἡ φωνὴ αὐτὴ δὲν ἦταν ἄλλη ἀπὸ τὴ φωνή τοῦ, ἀπὸ Ἀρκαδίας, Μητροπολίτου Κρήτης Βασιλείου Μαρκάκη, τέκνου τῆς κώμης αὐτῆς, τὰ Κεραμὲ Ρεθύμνου.

    Ἀπὸ ποῦ νὰ ᾽ταν ἄραγε βγαλμένο τὸ βροντολάλημα αὐτό, «ὅλοι μαζὶ ἐναντίον τῶν Οὔνων», τοῦ Κρήτης Βασιλείου Μαρκάκη; Μά, ἀπὸ ποὺ ἀλλοῦ, ἀπ᾽ τὰ τρίσβαθα τῆς Κρήτης, ὅπου μέσα στὸ εἶναι τοῦ Βασιλείου ἀντηχοῦσαν, κι᾽ ἔτσι ὁ στῖχος, ἀπὸ τὸν θούριο τῆς Κρήτης πού λέει, «…βουίζει παντοῦ μιά φωνή: Στὶς σπαθιὲς σας τὶς πρῶτες!…», ἄναψε ἐντός του.

   Ἀπὸ ποῦ ἄραγε πήγασε τὸ φροντοφώναγμα αὐτὸ τοῦ φιλογενοῦς ἐτούτου Πρωθιεράρχου τῆς Κρήτης; Μά, ἀπ᾽ τὴ βοὴ τῆς Κρήτης, τῆς πολυβασανισμένης Κρήτης, ἀπ᾽ τὶς πολυχρόνιες κατοχές της καὶ ἀπ᾽ τὰ ὅσα ξετελέψανε σ᾽ αὐτή, ἀνὰ τοὺς αἰῶνες, λιμασμένοι κατακτητὲς καὶ φριχτὲς προπαγάνδες, ἕνεκα τῆς ζηλευτῆς, ἀπὸ γεωστρατηγικῆς ἄποψης, θέσης της.

    Ἀπὸ ποῦ ἄραγε ἀνάβλησε ἡ κραυγὴ τοῦ ἀνυποδούλωτου ἐτούτου Πρώτου τῆς Ἐκκλησίας τῆς Κρήτης, εἰ μή ἀπ᾽ τὴ θωριά του στὴν ἁγία τράπεζα τῆς μυριοπόθητης Κρήτης, ὅπου ἀπάνω τσι εἶναι στιβαγμένοι οἱ αἰῶνες τῶν Ἁγίων τῆς Κρήτης, οἱ αἰῶνες τῶν ἀγώνων τῶν γνησίων Κρητικῶν, γιά τὴν πίστη καὶ τὴ λευτεριά, ποὺ ἔκαμαν τὸν Πρῶτο τῆς Κρήτης νά πεῖ περήφανα καὶ μὲ αὐτοθυσία, λίγο ἀργότερα, στὸν δοτό, ἀπὸ τοὺς Γερμανούς, Νομάρχη τοῦ Ἡρακλείου, γιατί δὲν λείπουν, βλέπετε, κι αὐτοὶ οἱ κακόσυροι ἄνθρωποι, ἀπὸ τὴ Μεγαλόνησο, «Ὄχι κ. Νομάρχα, δὲν θὰ ὁμιλήσω ὑπὲρ τῶν Γερμανῶν, ἀλλὰ κατά».

    Πόθεν, λοιπόν, ὅλα αὐτά; Ἀπὸ ποῦ τὸ ἡρωϊκὸ σύνθημα τοῦ Βασιλείου πρὸς τὰ πλήθη «καλὴ λευτεριὰ» καὶ τὸ ἄλλο «καὶ τοῦ χρόνου ἐλεύθεροι», μέσα στὴ μαυρίλα ποὺ ξαπλώθηκε σ᾽ ὅλη τὴ Μεγαλόνησο; Μά, ἀπ᾽ τὰ ὅσα πίσω του, οἱ αἰῶνες τῆς Κρήτης τοῦ διακέλευαν, ἀπ᾽ τὴ συναίσθησή του ποιᾶς διαχρονίας εἶναι ἡ συνέχεια καὶ ἀπὸ τὰ ὅσα μπροστὰ του ἔβλεπε νά ἐπιχειροῦν οἱ ἄνομοι κατακτητές.

   Πῶς, λοιπόν, νὰ σωπάσει ὁ ἀτόφιος αὐτὸς κρητικὸς Πρωθιεράρχης; Πῶς; Πίσω του, τὰ πολυκύμαντα σηκοκτυπήματα τῶν αἰώνων, μπροστά του ὁ χαλασμὸς κι ὁ ὄλεθρος τῶν κατακτητῶν κι ἔτσι, χωρὶς ἄλλο, ἀπ᾽ τὴ σκοπιὰ τῆς ἀσκητικῆς ψυχῆς του, σάν τὸν προφήτη, θὰ λέγαμε, ἀναβόησε: «…καὶ εἶδον καὶ ἀνέστην καὶ εἶπα πρὸς τοὺς ἐντίμους καὶ πρὸς τοὺς στρατηγοὺς καὶ πρὸς τοὺς καταλοίπους τοῦ λαοῦ· μὴ φοβηθῆτε…», δηλαδή «…εἶδα καὶ ἐσηκώθηκα καὶ εἶπα στοὺς ἀξιωματούχους καὶ στὸν ὑπόλοιπο λαὸ μὴ φοβηθεῖτε ἀπὸ τοὺς ἐχθρούς σας…» καὶ μετά, πάλι σάν τὸν Προφήτη, συνέχισε: «…μνήσθητε τοῦ Θεοῦ ἡμῶν τοῦ μεγάλου καὶ φοβεροῦ καὶ παρατάξασθε περὶ τῶν ἀδελφῶν ὑμῶν, υἱῶν ὑμῶν, θυγατέρων ὑμῶν, γυναικῶν ὑμῶν καὶ οἴκων ὑμῶν…», δηλαδή «…θυμηθεῖτε τὸν Θεό μας, ὁ ὁποῖος εἶναι, μεγάλος, τρομερός, καὶ ἀντιπαραταχθεῖτε ἐναντίον τῶν ἐχθρῶν μας, ὑπὲρ τῶν ἀδελφῶν σας, ὑπὲρ τῶν υἱῶν καὶ θυγατέρων σας, ὑπὲρ τῶν γυναικῶν σας καὶ τῶν οἰκιῶν σας…».

   Τὰ ἀποτελέσματα γιά τὸν ἴδιο ἦταν νὰ φθάσει ὡς τὸ ἐκτελεστικὸ ἀπόσπασμα, νὰ πάει ἐξορία καὶ νὰ γνωρίσει κακουχίες καὶ βάσανα. Δὲν ἔχω τὸν ἀπαιτούμενο χρόνο γιά νὰ ἀναφερθῶ σ᾽ αὐτά, μόνο προτρέπω ὅλους γιά τὴν ἀνάγνωσή τους, ἀπὸ τὶς μελέτες τοῦ Κωστῆ Παπαδάκη καὶ γιά τοὺς ἀνθρώπους τοῦ Ρεθύμνου, ὅλως ἰδιαιτέρως, ἀπὸ τὸ παρουσιαζόμενο ἀπόψε βιβλίο του, γιά τὸν Βασίλειο.

   Νὰ σημειώσω, ἐδῶ, ὅτι ὁ Βασίλειος, δὲν ἦταν ὁ μόνος ρασοφόρος ἀγωνιστής, κατὰ τὴ φρικτὴ ναζιστικὴ κατοχή, ἀρκετοὶ Κρῆτες ὀρθόδοξοι κληρικοί, φυλακίστηκαν, βασανίστηκαν, ἐξορίστηκαν καὶ ἐκτελέστηκαν. Μοναστήρια καὶ Ἐκκλησίες γίνανε, ὄχι γιά πρώτη φορὰ στὴν ἱστορία τῆς Κρήτης, φυλακτήρια ἢ ὁρμητήρια τῶν ἀγώνων τῶν Κρητικῶν. Σ᾽ ὅλη δὲ τὴν Ἑλλάδα, ἔχουν ἐπίσημα καταγραφεῖ πάνω ἀπὸ 170 κληρικοὶ καὶ μοναχοὶ οἱ ὁποῖοι θυσιάστηκαν, τότε, γιά τὴν Πατρίδα.

  Εἶναι ἀδύνατον, τώρα, νὰ περάσω σὲ ὀνόματα καὶ συμβάντα, τὰ περισσότερα, ὄχι ὅλα, εἶναι γνωστά, γιατί ὁ σκοπὸς τῆς παρέμβασης αὐτῆς δὲν εἶναι ἡ παρουσίαση τῆς ἐποχῆς τῶν Ναζί, σὲ σχέση μὲ τοὺς κληρικοὺς τῆς Ἐκκλησίας. Μόνο, ἐξ ἀφορμῆς τοῦ νέου βιβλίου, νά τονίσω ὅτι ἡ ἱστορία δὲν ἔχει πεῖ ἀκόμα τὴν τελευταία της λέξη γιά τὴν ἐν λόγῳ περίοδο.

   Ἀκόμα δὲ κάτι ἄλλο, μὴν κάνουν μερικοὶ τοῦ χώρου τοῦ λεγομένου ἀναθεωρητισμοῦ τῆς ἱστορίας, ἐσωτερικοῦ καί ἐξωτερικοῦ, ἄλλος πάλι ἐτοῦτος ὁ βάλτος τῆς ἐποχῆς μας, μή κάνουν ὅτι δὲν ξέρουν. Ὅτι καὶ νὰ λένε, ὅτι καὶ νὰ αὐτοσχεδιάζουν μὲ τὰ γράμματα καὶ τὰ σπουδάγματά τους, πρέπει νὰ καταλάβουν, ἐπιτέλους, ὅτι οἱ θεωρίες τῶν σπουδαστηρίων εἶναι μὲν γράμματα, ἀλλὰ ὑπάρχουν καὶ κάτι ἄλλα γράμματα ποὺ δὲν χαράσονται μόνο στὰ χαρτιά, ἀλλὰ καὶ στὴν καρδιά. Αὐτὰ τὰ γράμματα ἦταν τὰ οὐσιαστικὰ γράμματα ποὺ ἤξερε ὁ Βασίλειος, εἶναι αὐτὰ ποὺ δὲν ξεγαντζώνονται εὔκολα ἀπὸ τὴν ψυχή. Ἡ δὲ ψυχὴ τῆς Κρήτης ἔγινε, ἀπ᾽ τὰ πολλά παθήματά της, ἕνα μὲ τὴν αὐτοσυνειδησία της, περὶ πίστεως καὶ πατρίδος, δὲν ξεχωρίζουν αὐτὰ τὰ δυὸ καὶ εἶναι αὐτὰ ποὺ συνθέτουν τὴν ταυτότητά της.

   Ἀπ᾽ τὰ τέκνα τῆς Κρήτης, βέβαια, ἐξαρτᾶται ἄν θὰ κρατήσουν στὸ μέλλον αὐτὰ τὰ γράμματα καὶ τὴν ἐν λόγῳ ταυτότητα. Πῶς, ἔτσι ἀόριστα; Ἂς λάβουμε τὴν ἀπάντηση μέσα ἀπὸ τὶς ἐγκυκλίους τοῦ ἀοίδιμου Ἱεράρχου Βασιλείου, σχολιασμένες στὸ δεύτερο μέρος τοῦ παρουσιαζόμενου βιβλίου, ἀπὸ τὸν συγγραφέα του καὶ ἐντελῶς ἐπιγραμματικά, ἀπὸ μιά παράγραφο μιᾶς ἐγκυκλίου, τοῦ Ἀρκαδίας Βασιλείου, ἡ ὁποία συντάχθηκε στοὺς Ἁγίους Δέκα, τὸ 1927: «Μόνον θέλησιν καὶ προθυμίαν ἀπαιτεῖ ἀπὸ ἡμᾶς ὁ Θεός, τὴν δὲ δύναμιν θὰ δώσῃ ὁ ἴδιος, ὡς παντοδύναμος. Ἂς δείξωμεν λοιπὸν θέλησιν καὶ προθυμίαν, διὰ νὰ μᾶς δυναμώσῃ ὁ Θεός, πρὸς ἐπιτέλεσιν τῶν ἐντολῶν Αὐτοῦ, αἱ ὁποῖαι καὶ τὰ ἐπίγεια ἀγαθὰ θὰ μᾶς ἐξασφαλίσουν καὶ τὴν οὐράνιον βασιλείαν. Μᾶς τὸ λέγει ὁ Θεός, ὁ ἴδιος. Ἐάν θέλητε εἰσακούσητέ μου τὰ ἀγαθὰ τῆς γῆς φάγεσθε – ἑκατονταπλασίονα λήψεσθε καὶ ζωὴν αἰώνιον κληρονομήσετε». Νά, λοιπόν, τὸ πώς, χωρὶς νὰ τὸ σχολιάσουμε ἄλλο.

    Αὐτός, λοιπόν, ὁ Βασίλειος, μὲ τὰ ἄλλα γράμματα, ὅπως προεῖπα, εἶχε πέσει στὴ λήθη, ὄχι φυσικὰ γιὰ ᾽κείνους ποὺ εἶχαν γράψει γι᾽ αὐτόν, γι᾽ αὐτοὺς ποὺ γνώριζαν γιά τὸν εἰρημένο Ἱεράρχη καὶ γι᾽ αὐτοὺς ποὺ ἔζησαν τὰ γεγονότα σὲ σχέση μὲ τὸν Βασίλειο, τοὺς γνωρίσαμε, τοὺς ἀκούσαμε ζωντανὰ νὰ μᾶς τὰ διηγοῦνται. Δὲν εἶχε λάβει, ὅμως, τὸ πρόσωπό τοῦ Βασιλείου καὶ τὰ γεγονότα περὶ αὐτόν, τὴ θέση ποὺ τοὺς ἅρμοζε, πλὴν κάποιων δημοσιευμάτων ποὺ ὑπῆρχαν, μέχρις ὅτου ὁ ἀγαπητὸς φίλος, Κωστὴς Παπαδάκης, ἀπὸ φιλοπατρία καὶ φιλομάθεια κινούμενος, διέλυσε τὴ λήθη περὶ Βασιλείου, μὲ τὶς διαφορες μελέτες του καὶ τίμησε δεόντως, μὲ τὰ δημοσιεύματά του, μὲ τὸν κόπο του, τὴν ἐξαιρετικὴ αὐτὴ φυσιογνωμία τῆς Ἐκκλησίας τῆς Κρήτης. Αὐτὸ εἶναι τὸ νέο βιβλίο τοῦ συγγραφέα, διάλυση τῆς λήθης καὶ ἀνάδειξη ἑνὸς ἐξέχοντος τέκνου τῆς Μεγαλονήσου καὶ πιὸ εἰδικὰ τοῦ χωριοῦ αὐτοῦ, Κεραμὲ Ρεθύμνου.

   Τὸ νέο πόνημα τοῦ Κωστῆ Παπαδάκη, γιά τὸν Μητροπολίτη Κρήτης Βασίλειο Μαρκάκη, εἶναι συνέχεια τῆς μελέτης του γιά τὸν Κρητικὸ αὐτὸ Πρωθιεράρχη, στὸ περιοδικὸ «Ἐλλωτία», τὸ 1999, τοῦ βιβλίου του «Κεραμὲς καὶ Ἀγαλλιανός, Κοινὴ πορεία μέσα στὸν χρόνο» (Ρέθυμνο 2002), τὸ ὁποῖο ἀφορᾶ τὸ χωριὸ γέννησής του καὶ ἄλλων καὶ τέλος τῆς βιογραφίας του πού ἔγραψε στὴν εἰδικὴ ἔκδοση γιά τὸν Βασίλειο, στὸ Περιοδικὸ τῆς Ἱ. Μητροπόλεώς μας, «Ἐν Ἐσόπτρῳ», τὸ 2019. Τότε, τὸ 2019, ὁ Κωστὴς Παπαδάκης, εἶχε προαναγγείλει τὴ δημιουργία ἑνὸς βιβλίου γιά τὸν Βασίλειο, ἔκδοση τοῦ χωριοῦ του, τὰ Κεραμὲ τοῦ Ρεθύμνου καὶ νά, ποὺ ἀπόψε ἡ ἀναγγελία τοῦ συγγραφέα λαμβάνει ἐπισήμως, σάρκα καὶ ὀστά. Τὸν εὐχαριστοῦμε ὅλοι.

    Συγχαρητήρια θερμὰ στὸν ἀκούραστο κ. Κωστῆ Παπαδάκη, σ᾽ ὅλους τοὺς φορεῖς, χωρὶς νὰ ἀναφέρω ὀνόματα γιά νὰ μή κουράσω, ἐξ ἄλλου εἶναι γνωστά, πού συνετέλεσαν γιά νά γίνει τὸ διήμερο αὐτό, στὴ γενέτειρα τοῦ Βασιλείου, μὲ τὴν εὐλογία τοῦ Ποιμενάρχου τοῦ τόπου, πολιοῦ Ἱεράρχου, Λάμπης, Συβρίτου καὶ Σφακίων κ. Εἰρηναίου καὶ ὑπὸ τὴν αἰγίδα τῆς Ἱ. Ἐπαρχιακῆς Συνόδου τῆς Ἐκκλησίας τῆς Κρήτης.

  Εὐχαριστῶ πού μοῦ προτείνατε νὰ ἐκφράσω κάποιες σκέψεις, πού μοῦ δημιουργήθηκαν ἀπὸ τὴν ἀνάγνωση τοῦ νέου βιβλίου τοῦ κ. Κωστῆ Παπαδάκη, γιά τὸν ἀπὸ Ἀρκαδίας, Μητροπολίτη Κρήτης Βασίλειο Μαρκάκη. Στὸν πρόλογο τοῦ εἰρημένου βιβλίου, ὁ Κωστῆς Παπαδάκης, σὲ ἕνα σημεῖο του, γράφει: «…Ἀπὸ τὴν προσπάθεια αὐτὴν (παρουσιάσεως δηλαδὴ τοῦ Βασιλείου), ἡ γενέτειρά του, τὰ Κεραμέ, θὰ συγκομίσει πρώτη τοὺς καρποὺς τῆς μεγάλης προσφορᾶς τοῦ ἀξίου τέκνου της. Καὶ ἀπὸ τὰ Κεραμέ, εἶναι γεγονὸς ὅτι ξεκίνησε τὸ 2002, ὅταν γράφαμε τὸ βιβλίο τοῦ χωριοῦ του, τὸ πρῶτον, ἡ προσπάθεια βιογράφησης τοῦ ἄνδρα…». Λοιπόν, κ. Παπαδάκη, σὺν Θεῷ, φθάσαμε στὴ συγκομιδὴ καὶ πρὸ αὐτοῦ τοῦ γεγονότος κάθε ἄλλος λόγος ἀπὸ μένα περισσεύει».

 

Ο Σεβασμιώτατος Γορτύνης και Αρκαδίας κ. Μακάριος,
ενώ παρουσιάζει το βιβλίο