ΜΕΛΕΤΙΟΣ ΔΡΕΤΟΥΛΑΚΗΣ * * * ΕΡΜΗΝΕΥΤΙΚΟ ΚΑΙ ΕΤΥΜΟΛΟΓΙΚΟ Λ Ε Ξ Ι Κ Ο ΤΟΥ ΡΕΘΥΜΝΙΩΤΙΚΟΥ ΓΛΩΣΣΙΚΟΥ ΙΔΙΩΜΑΤΟΣ

 

ΜΕΛΕΤΙΟΣ ΔΡΕΤΟΥΛΑΚΗΣ

 

ΕΡΜΗΝΕΥΤΙΚΟ ΚΑΙ ΕΤΥΜΟΛΟΓΙΚΟ

Λ Ε Ξ Ι Κ Ο

ΤΟΥ ΡΕΘΥΜΝΙΩΤΙΚΟΥ ΓΛΩΣΣΙΚΟΥ ΙΔΙΩΜΑΤΟΣ

       [Εκδοτικός Ορανισμός ΠΑΠΥΡΟΣ, Αθήνα 2023, σχ. 8^ο  (25 Χ 17), σσ. 870]

 

 

ΚΩΣΤΗ ΗΛ. ΠΑΠΑΔΑΚΗ

  www.ret-anadromes.blogspot.com

 

 Ο συντοπίτης μας συνταξιούχος καθηγητής, κ. Μελέτιος Δρετουλάκης, από τους γερούς φιλολόγους του τόπου μας και πρώην Λυκειάρχης,  γνωστός και από πολλά άλλα βιβλία του («Φωνές από τα μνήματα τ΄ Άι Νούφρη», «Αναπνοές του Ψηλορείτη», «Ο Σταυρούλης» κ.λπ) και άρθρα του στον τοπικό ημερήσιο τύπο, εμφανίστηκε πρόσφατα στα Γράμματα του Ρεθύμνου με μια νέα λαμπρά, πολυκάματη και ειδικής βαρύτητας εργασία του, «όζουσα- κατά τον αρχαίο έλληνα λόγο - ελλυχνίων» (που μυρίζει, δηλαδή, λυχνάρι από τις ατέλειωτες ώρες που αφιέρωσε δουλεύοντας γι’ αυτήν). Ο λόγος για το «Ερμηνευτικό και Ετυμολογικό Λεξικό του Ρεθυμνιώτικου Γλωσσικού Ιδιώματος», ένα πολυσέλιδο σύγγραμμα 870 σελίδων, προσεγμένο και πολυτελώς σταχωμένο, την επιμέλεια του οποίου ανέλαβε ο Ομότιμος Καθηγητής του Πανεπιστημίου Κρήτης κ. Νικόλαος Ε. Παπαδογιαννάκης.

Η σπουδαιότητα τού εν λόγω Λεξικού έγκειται, θεωρούμε, στο γεγονός ότι ο τόπος μας, το Ρέθυμνο,  στερούνταν μέχρι σήμερα ενός τέτοιου λεξικού αποθησαύρισης του τοπικού, του ρεθεμνιώτικου ιδιώματος, τη στιγμή που όλα τα άλλα διαμερίσματα της Κρήτης διαθέτουν ανάλογους και, συχνά, πολλαπλούς, πολύτομους ή επίτομους λεξικογραφικούς θησαυρούς.

Είναι γεγονός ότι αυτή τη στιγμή ένα εξαιρετικά σπουδαίο υλικό στην Κρητική Διάλεκτο, που αφορά, ειδικά, στον χώρο της Λεξικογραφίας κινείται δυναμικά απ’ άκρου σ’ άκρον στο νησί και οφείλεται σε ανθρώπους, που, με μοναδικό εφόδιό τους την αγνή και άδολη αγάπη τους προς τη γλώσσα των πατέρων τους και τον τόπο καταγωγής, ασχολήθηκαν σοβαρά με τη μελέτη του παλαιινού αυτού της Κρήτης θησαυρού, με θαυμαστά, ομολογουμένως, σε όλες τις περιπτώσεις, αποτελέσματα^. έτσι, ο Μανώλης Πιτυκάκης, ο καλός Μεσαρίτης φίλος, Αντώνης Τσιριγωτάκης, ο φιλόλογος Γεώργιος Πάγκαλος, ο Μ. Ιδομενέως, στην Ανατολική Κρήτη, αλλά και ο φιλόλογος Αντώνης Ξανθινάκης, το λεξικό του οποίου - με τη γλωσσολογική επιμέλεια του φίλου γλωσσολόγου και Ακαδημαϊκού κ. Χριστόφορου Χαραλαμπάκη- κατέστη ένα μοναδικό θησαύρισμα του λεξιλογικού πλούτου της Δυτικής Κρήτης και ειδικότερα, ίσως, του διαμερίσματος των Χανίων και του χανιώτικου ιδιώματος.

Από σήμερα, λοιπόν, και με την παρουσιαζόμενη με το σημείωμά μας αυτό εργασία τού κ. Μελετίου Δρετουλάκη και το Ρέθυμνο αποκτά το δικό του Λεξικό, στο καθαρό ρεθεμνιώτικο ιδίωμα, οπότε με τα δύο τελευταία λεξικά και η Δυτική Κρήτη εμπλουτίζεται γενναία στον χώρο της λεξικογραφίας και κατά τρόπο επίσημο, βέβαιο, αυθεντικό και αξιόπιστο.

Η προσφορά αυτή των παραπάνω ερευνητών στην κρητική μας ντοπιολαλιά και κουλτούρα είναι, θεωρώ, εξαιρετικά σημαντική και σπουδαία. Όλα τα παραπάνω Λεξικά αποπνέουν γενναιόδωρα τις ομορφιές τής μυρωμένης κρητικής γης, όπως οι συγγραφείς τους τις είδαν, τις έζησαν και όπως τις οσφράνθηκαν από τα παιδικά τους χρόνια στα χωριά τους και στ’ αγιασμένα χώματα της Κρητικής γης. Γι’ αυτό και η δουλειά τους πάνω στην κρητική διάλεκτο δεν μπορεί σε καμιά περίπτωση να αποτιμηθεί με τους γνωστούς κανόνες τής λογοτεχνικής, γλωσσολογικής και ιστορικής κριτικής, αφού, κατά κανόνα, αποτελεί καρπόν εύχυμο και αρωματικό αγάπης ερωτικής και αφοσίωσης προς τον τόπο καταγωγής.

Στην κρητική διάλεκτο γράφτηκαν, ως γνωστόν, από τον 14^ο μέχρι τον 17^ο αιώνα, εξαιρετικά σημαντικά έργα της Κρητικής Λογοτεχνίας και εξελίχθηκε, με τον καιρό, σε γλώσσα λόγια και σπουδαία μέσα από την ποίηση του Κορνάρου και του Χορτάτση, καθώς και μέσα από το περιώνυμο κρητικό θέατρο αλλά και τα λαϊκά εκείνα τετράστιχα, τις περίφημες κρητικές μαντινάδες, των οποίων η θεματολογία μπορεί να εμφανίζεται με ποικίλες διαθέσεις, από σκωπτική μέχρι και βαθιά φιλοσοφική, πλεγμένες με ωριόπλουμες και μοσχομύριστες λέξεις της μπαινάμικης (=πολυπαινεμένης) κρητικής διαλέκτου, πάνω στις οποίες καθάρια και αμάλαγη καθρεφτίζεται αυτή η ίδια η ψυχή της Κρήτης. Και αυτούς τους κόσμους της γενέθλιας γης που εικονίζουν τα παραπάνω αθάνατα κείμενα είναι που αναλαμβάνουν τα προαναφερθέντα λεξικά να αποκρυπτογραφήσουν και να μας βοηθήσουν στην καλύτερη κατανόησή τους.

Η έρευνα του κ. Δρετουλάκη υπήρξε, ομολογουμένως, επίπονη, λεπτομερέστατη και πολυετής. Όπως ο ίδιος ο συγγραφέας σημειώνει προλογικά, δεκαετίες ολόκληρες, «εκ νεότητός του», ως η μέλισσα,  αποδελτίωνε και συγκέντρωνε προσεκτικά σε φακέλους ένα τεράστιο γλωσσολογικό υλικό, προερχόμενο από λέξεις ξεχασμένες γνήσιου κρητικού γλωσσικού ύφους, διάσπαρτες σε κείμενα κρητικών και ιδιαίτερα ρεθεμνιωτών συγγραφέων ή ακόμα και στην προφορική παράδοση ανώνυμων και επώνυμων ριμαδόρων, μαντιναδολόγων, λαϊκών παραμυθάδων και χωρατατζήδων ανεκδοτολόγων.

Αλλά και μετά τη συγκέντρωση του υλικού, η δυσκολία τού λεξικογράφου συνεχίστηκε, προφανώς, το ίδιο επίπονη και κοπιαστική, κάτι που έγκειται, ακριβώς, στην πολυποικιλότητα της λειτουργίας του γλωσσικού φαινομένου στον συγκεκριμένο τόπο (Ρέθυμνο), από εποχής σε εποχή, αλλά και από τόπου σε τόπο, περιορισμένο ή και ευρύτερο γεωγραφικό χώρο (επαρχία), αλλά συχνά και από χωριό σε χωριό. Βέβαια, πέρα από τα επιχωριάζοντα σε κάθε νομό ιδιαίτερα γλωσσικά στοιχεία, υπάρχει και το κοινό κρητικό γλωσσικό ιδίωμα, που μιλιέται σε όλη την Κρήτη, το υλικό του οποίου, κατά δήλωση του λεξικογράφου, δεν μπορούσε και αυτό να μην περιληφθεί, έστω και μερικώς, στο παρουσιαζόμενο λεξικό.

Ο συγγραφέας, εν κατακλείδι, θεωρεί, χωρίς να τρέφει αυταπάτες, ότι συνέβαλε με τις όποιες δυνάμεις του στη συμπλήρωση όσων πολύ αξιόλογων εργασιών έχουν γίνει μέχρι σήμερα πάνω σε αυτόν τον τομέα, ενώ, κατά δεύτερο λόγο, θεωρεί ότι βοήθησε κάπως και στην προσπάθεια διάσωσης και διατήρησης της γλωσσικής μας παράδοσης και των δεσμών μας με τις ρίζες μας, αποτρέποντας την αλλοίωσή τους και την αποκοπή του ελληνισμού όχι μόνο από τις  εθνικές και φυλετικές, αλλά και από τις διανοητικές και πολιτισμικές καταβολές του. Δικαίωση των προσδοκιών του αποτελεί, οπωσδήποτε, η βράβευση του έργου του από τον κατεξοχήν προς τούτο αρμόδιο φορέα, την ολομέλεια της Ακαδημίας Αθηνών, με το βραβείο της Τάξεως των Γραμμάτων και των Καλών Τεχνών.

Για όλα αυτά, θερμά συγχαίρουμε και εμείς και ευχαριστούμε τον Καθηγητή κ. Μελέτιο Δρετουλάκη, εξαίρετο δάσκαλό μας κατά τα γυμνασιακά μας χρόνια και σήμερα καλό φίλο και συνάδελφο, για το πολύμοχθο του παρουσιαζόμενου έργου του. Η αίσθηση του χρέους απέναντι στην πνευματική και πολιτισμική τού Τόπου κληρονομιά είναι, νομίζω, εκείνη που καθοδήγησε τις προσπάθειές του και συνέβαλε στο ξεπέρασμα των οποιωνδήποτε δυσχερειών, ενώ η προσπάθειά του, ανάγκη βαθιά εσωτερική, αντανακλά το περίσσευμα της ψυχής του.

Κεντρική Διάθεση: Βιβλιοπωλείο Στέλιου Δασκαλάκη

ΙΕΡΑ ΜΗΤΡΌΠΟΛΗ ΡΕΘΥΜΝΗΣ ΚΑΙ ΑΥΛΟΠΟΤΑΜΟΥ * * * 200 ΧΡΟΝΙΑ ΑΠΌ ΤΟ ΜΑΡΤΥΡΙΟ ΤΩΝ ΑΓΙΩΝ ΤΕΣΣΑΡΩΝ ΜΑΡΤΥΡΩΝ * * * Ύμνοι των Αγίων Τεσσάρων Μαρτύρων και της Αγίας και Μεγάλης Εβδομάδος

 

 

   ΙΕΡΑ ΜΗΤΡΌΠΟΛΗ                                                                   200 ΧΡΟΝΙΑ ΑΠΌ ΤΟ ΜΑΡΤΥΡΙΟ

   ΡΕΘΥΜΝΗΣ ΚΑΙ ΑΥΛΟΠΟΤΑΜΟΥ                                          ΤΩΝ ΑΓΙΩΝ ΤΕΣΣΑΡΩΝ ΜΑΡΤΥΡΩΝ

 

 

 

 

Ύμνοι των Αγίων Τεσσάρων Μαρτύρων και  της Αγίας και Μεγάλης Εβδομάδος

 

 

       ΚΩΣΤΗΣ  ΗΛ. ΠΑΠΑΔΑΚΗΣ

         www.ret-anadromes.blogspot.com

 

 

 

Το Σάββατο 27 Απριλίου 2024, στον ιερό Ναό των Αγίων Τεσσάρων Μαρτύρων πόλεως Ρεθύμνης, ενώπιον πολυπληθούς ακροατηρίου, έλαβε χώρα συναυλία από τη Χορωδία τής Σχολής Εκκλησιαστικής Βυζαντινής Μουσικής τής Ι. Μητροπόλεως Ρεθύμνης και Αυλοποτάμου. Πλουσιότατο το Πρόγραμμα, κάτω από τη στιβαρά καθοδήγηση του Χοράρχη και Πρωτοψάλτη τού Μητροπολιτικού μας Ναού κ. Ευαγγέλου Καπαϊδονάκη, απέδωσε ύμνους βυζαντινούς επετειακούς για τους Αγίους Τέσσερις Μάρτυρες, αφενός- για τη συμπλήρωση, φέτος, 200 χρόνων από τη μαρτυρική τελείωσή τους- και εορτίους, αφετέρου, για την προ των θυρών Αγία και Μεγάλη Εβδομάδα, καθώς και ποικίλα ελληνικά λαϊκά τραγούδια, υπό τον γενικό τίτλο: «Ύμνοι των Αγίων Τεσσάρων Μαρτύρων και της Αγίας και Μεγάλης Εβδομάδος».

Η Χορωδία τής Σχολής Εκκλησιαστικής Βυζαντινής Μουσικής 
τής Ι. Μητροπόλεως Ρεθύμνης και Αυλοποτάμου

Εντυπωσίασε το «εισοδικόν» (κατά την είσοδο του Χορού στον ι. Ναό) κοντάκιο «Τη Υπερμάχω», μελωδία διαχρονική, που ο χρόνος άφησε μέχρι σήμερα εντελώς αναλλοίωτη, προϊόν συνεργασίας (κατά Θ. Δετοράκη) δύο μεγάλων ποιητών, κορυφαίων εκπροσώπων της βυζαντινής υμνογραφίας, των αδελφών υμνογράφων Ιωάννου του Δαμασκηνού και Κοσμά του Μελωδού (7^ου- 8^ου αι. μ.Χ.). Χωρίς δεξιοτεχνικές υπερβολές, με ελεγχόμενη αναπνοή, εντυπωσιακά σβησίματα και απόλυτη ενσυναίσθηση τής σημασίας τού ύφους οι Χορωδοί φώτισαν και ανέδειξαν τον συγκεκριμένο ύμνο, σε μια σπάνια ηχοχρωματική ποικιλία, σύμφωνη, πάντα, προς το κλίμα των αγίων ημερών της Μεγάλης Τεσσαρακοστής και τις αυστηρές απαιτήσεις τής βυζαντινής σημειογραφίας.

       Από τους επετειακούς, για τους Αγίους Τέσσερις Μάρτυρες, ύμνους ξεχωρίσαμε το προσόμοιο του Εσπερινού (ήχος πλ. του Α΄) «Χαίρεις των Αθλητών η τετράς… », το Δοξαστικό  (ήχος πλ. του Β΄) «Τετράδα θεοστεφή» και το γνωστό εύμολπο Απολυτίκιο των Αγίων «Της Κρήτης γεννήματα…» (ήχος Δ΄ χρωματικός), ποίημα του Επισκόπου Ρεθύμνης και Αυλοποτάμου Καλλίνικου Νικολετάκη (1838- 1869). Στο Α΄ Μέρος εντυπωσίασε, επίσης, το Ριζίτικο –Θρήνος, σε στίχους του Πρωτ. π. Νικολάου Νικηφόρου, Γενικού Αρχιερατικού Επιτρόπου της Μητροπόλεώς μας, και Μουσική προσαρμογή του Χοράρχη κ. Ευαγγέλου Καπαϊδονάκη.

Από τους εορτίους- του Β΄ Μέρους- Ύμνους της Μεγάλης Εβδομάδος ξεχωρίσαμε, από μεν τους παλαιότερους, το «Αλληλούϊα» (ήχος πλ. του Δ΄ 3φωνος) και το «Ιδού ο Νυμφίος» (επίσης, ήχος πλ. του Δ΄ 3φωνος) και από τους νεότερους (κυρίως του 18^ου αιώνα), το κάθισμα του Όρθρου της Μ. Δευτέρας (ήχος Α΄ χρωματικός) «Τα πάθη τα σεπτά…», το γνωστό εξαποστειλάριο (των τριών πρώτων «Ακολουθιών του Νυμφίου» της Μεγάλης Εβδομάδος) «Τον  νυμφώνα σου βλέπω» (ήχος Γ΄), το συγκινητικό Αντίφωνο της Ακολουθίας των Παθών της Μ. Πέμπτης «Σήμερον κρεμάται…», σε θαυμάσια εμμελή- κατά τον παραδοσιακό τρόπο- απαγγελία από τον Κωνσταντίνο Καραγιώργη και τα Εγκώμια (Α΄, Β΄. Γ΄ Στάση), όπως ψάλλονταν παλαιότερα, κατά παράδοση Σίμωνος Καρά.

Σε αυτό το Β΄ Μέρος ερμηνεύτηκαν και δύο λαϊκά τραγούδια: α΄) το Μοιρολόγι της Παναγιάς (Βορείου Αιγαίου, ήχος πλ. του Δ΄ από καταγραφή του Σίμωνος Καρά) και β΄) τα Κάλαντα Σάμου, της Μ. Παρασκευής (ήχος Λέγετος).

Τα λαϊκά τραγούδια, πρέπει όλοι μας να το καταλάβουμε καλά- σήμερα ιδιαίτερα, που ζούμε σε μέρες βαθιάς αλλοτρίωσης και συγκρητισμού- ότι είναι ο μέγας πλούτος τού ελληνικού μας Γένους^. έχουν άνεση και τρόπον ομηρικό, είτε τραγουδώντας πράξεις ηρωικές τής καθημερινότητας, τον έρωτα, την πατρίδα και τη θρησκευτικότητα τού ελληνικού λαού, είτε συντροφεύοντας τη ζωή, τις λύπες και τις χαρές της, σε λόγο, πάντα, ρέοντα δημοτικό και μουσική που πηγάζει μέσα βαθιά από τα γάργαρα σπλάχνα τού ελληνικού λαού. 

                Όλα τα παραπάνω οι χορωδοί απέδωσαν με μια φωνή που έλαμπε σε όλες τις περιοχές, γενναιόδωρη, πλατιά, πειθαρχημένη, αγέρωχη και συνεπή, κάτω από τη στιβαρή καθοδήγηση τού χοράρχη τους κ. Ευαγγέλου Καπαϊδονάκη. Η καλαισθησία των διανθίσεων, των εκλεπτύνσεων και των διαφόρων ποικιλμάτων, αλλά και η φανερή δεξιοτεχνία χορωδών και χοράρχη στα ελεύθερα σημεία αυτοσχεδιασμού εντυπωσίασαν ιδιαιτέρα το ευσεβές ακροατήριο. Χωρίς δεξιοτεχνικές υπερβολές, με ελεγχόμενη αναπνοή, εντυπωσιακά σβησίματα και απόλυτη συναίσθηση τής σημασίας τού ύφους οι Χορωδοί φώτισαν και ανέδειξαν τους παραπάνω εκκλησιαστικούς ύμνους και τα λαϊκά τραγούδια όσο καλύτερα μπορούσαν. Από την ερμηνεία τους δεν απέλειπε ο παρορμητικός ενθουσιασμός, η καλλιέπεια, η χάρη και, οπωσδήποτε, το πνεύμα, παράγοντας απόλυτα αναγκαίος και ουσιώδης στην ερμηνευτική διαδικασία τής Εκκλησιαστικής σημειογραφίας.

  Ο θεολόγος κ. Γεώργιος Σηφάκης, Γραμματέας της Ι. Μητροπόλεως, στην αρχή τής εκδήλωσης έκανε αναφορά στον βίο και το μαρτύριο των Αγίων Τεσσάρων Μαρτύρων και μια βαθύτερη ανάλυση και διείσδυση στο νόημα των Ημερών της Αγίας και Μεγάλης Εβδομάδος και των πασχάλιων ύμνων που ακούστηκαν.

Θερμά συγχαρητήρια σε όλους τους συντελεστές τής προχτεσινής εκδήλωσης για την άκρως ευσυνείδητη και επιμελημένη ερμηνεία τους, πράγμα το οποίο εξήρε, στο τέλος, εμφατικά και ο σεβασμιώτατος Μητροπολίτης μας κ. Πρόδρομος, ευχαριστώντας θερμά τον Χοράρχη και τα μέλη τής Χορωδίας. Τους ευχαριστούμε και εμείς όλους, γιατί μας έδωσαν ένα αληθινό μάθημα σεβασμού τόσο της παραδοσιακής μας μουσικής, όσο και των Αγίων Ημερών που διερχόμαστε.

Ο Χοράρχης κ. Ευ. Καπαϊδονάκης με τον Σεβασμιώτατο Μητροπολίτη Ρεθύμνης
και Αυλοπoτάμου κ. Πρόδρομο, στο τέλος της συναυλίας.