Ο ΧΑΡΟΣ ΚΑΙ Ο ΑΔΗΣ ΤΩΝ ΔΗΜΟΤΙΚΩΝ ΤΡΑΓΟΥΔΙΩΝ * * * ΑΝΘΡΩΠΟΜΟΡΦΙΣΜΟΣ ΧΑΡΟΥ * * * Ανθρωπομορφισμός της Χαρόντισσας

Ο ΧΑΡΟΣ ΚΑΙ Ο ΑΔΗΣ ΤΩΝ ΔΗΜΟΤΙΚΩΝ ΤΡΑΓΟΥΔΙΩΝ*

[Συλλογή Π. Βλαστού, Άσματα Λαϊκά Κρητών ή Συλλογή Κρητικής Ποιήσεως Ποικίλης, τ. Α΄, 1850, ενότητα: «Άσματα Κρητών περί του Χάρωνος» (1860), σελ. 1209- 1276]

- 8^ο–

ΚΩΣΤΗΣ ΗΛ. ΠΑΠΑΔΑΚΗΣ

www.ret-anadromes.blogspot.com

http://historicalcrete.ims.forth.gr

5. ΑΝΘΡΩΠΟΜΟΡΦΙΣΜΟΣ ΧΑΡΟΥ

Γ΄. Ανθρωπομορφισμός της Χαρόντισσας

Σύμφωνα με το ανθρωπομορφικό σχήμα που υπαινισσόμαστε στο κεφάλαιο αυτό (κεφ. 5), ο Χάρος εννοείται, περαιτέρω, και φέρεται από τον κρητικό λαό, ότι έχει και την οικογένειά του^. έχει σπίτι, μάνα, παιδιά και γυναίκα, τη Χαρόντισσα ή Χάρισσα ή Χάραινα, όπως και ο αρχαίος Άδης είχε γυναίκα του την Περσεφόνη! Βέβαια, αν στον αρχαίο Άδη και την Περσεφόνη οι αρχαίοι δεν απέδωσαν παιδιά, επειδή πίστευαν ως απαράδεκτη και αδιανόητη τη διαιώνιση της φθοράς και της λήξης της ανθρώπινης ζωής, όμως ο Χάρος της δημοτικής μας ποίησης απέκτησε τόσο την κόρη του, σύμφωνα προς τον στίχο:

«Τ’ άκουσα από τη Χάρισσα κι από τη Χαροπούλα»^{^[1]},

όσο και τον γιο του, σύμφωνα, επίσης, με την στερεότυπη φράση: «γιος του Χάρου»^{^[2]}.

Ειδικότερα, στο τραγούδι «Φιλονικία μεταξύ της Χαρόντισσας, του Χάροντα και τινος νεογάμβρου»^{^[3]}, η Χαρόντισσα εμφανίζεται να «μαλώνει» τον Χάρο για τις βδελυρές και αποτρόπαιες πράξεις του:

«Οψές ταχιά^{^[4]} επέρνουνε στου Χάροντα την πόρτα^{^[5]}

Κι εγροίκουν τη Χαρόντισσα κι εμάλωνε το Χάρο».

Από την αποστροφή αυτήν- ότι, δηλαδή, η Χαρόντισσα «εμάλωνε το Χάρο»- θεωρούμε ότι, μάλλον, πρόκειται για τη μητέρα του (προσωποποίηση της κοινής μάνας γης), που, και λόγω ηλικίας, θα ταίριαζε περισσότερο να δείχνει τα φιλάνθρωπα αυτά και συμπονετικά προς τον ανθρώπινο πόνο συναισθήματα, κάτι, εξάλλου, που επιβεβαιώνεται και από το άλλο μοιρολόγι, με τίτλο: «Ο Χάρος και η μάνα του», από την ίδια Συλλογή του Π. Βλαστού^{^[6]}, όπου, εδώ, σαφώς, δηλώνεται η ταυτότητα της Χαρόντισσας, ως μάνας, να παραγγέλνει ικετευτικά στον γιο της με λόγια συμπόνιας και οίκτου προς τον άνθρωπο:

«Υγιέ μου εκεί που μελετάς κι εκεί όπου θα πάεις

Μην πάρεις μάνες με παιδιά κι αδέρφια μ’ αδερφάδεςΜηδέ και πρώτ’ αντρόγυνα, πρωτοστεφανωμένα».

Βέβαια, σε άλλες παραλλαγές, μαρτυρείται ρητώς η ύπαρξη και γυναίκας του Χάρου, όπως στο μοιρολόγι με τίτλο «Φιλονικία Χάρωνος μετά της συζύγου του»^{^[7]}, ενώ και η ανδρωνυμική- σε άλλο μοιρολόγι^{^[8]}- επίκληση Χάραινα ανάγεται σαφώς στη σύζυγο του Χάρου, οπότε, πράγματι, μάννα και γυναίκα του Χάρου φαίνονται, κάπως, να συγχέονται μεταξύ τους, γιατί και οι δυο απαντούν, συνήθως, με τα ίδια ονόματα («Χάρισσα» και «Χαρόντισσα»), αλλά και γιατί και οι δυο εμφανίζονται να «μαλώνουν» τον Χάρο για τη σκληρότητα και αδιακρισία του προς τους ανθρώπους. Η σύγχυση αυτή επιτείνεται ιδιαίτερα στους στίχους των παραλλαγών του μοιρολογιού: «Του Χάρου η μάννα»:

«Τι εγώ ’χω γιο κυνηγητή, άντρα κ’ είναι κουρσευτής».

«Τ’ άκουσα από τη Χάρισσα κι από τη Χαροπούλα»^{^[9]}

Σε άλλη παραλλαγή αυτού του ίδιου μοιρολογιού, με τίτλο: «Φιλονικία Χάρωνος μετά της συζύγου του»^{^[10]}, η Χαρόντισσα (σύζυγος, αυτήν τη φορά), αποπαίρνει τον Χάροντα, γιατί της έφερε, λέγει, έναν «άγγουρο»^{^[11]} που της δημιουργεί πολλά προβλήματα με τις αντιδράσεις του, από το γεγονός ότι ο Χάρος δεν τον άφησε να χαρεί τη νιότη του. Βλέπουμε, λοιπόν, στο μοιρολόγι αυτό ότι ο λαός της Κρήτης φαντάζεται «ανθρωπομορφικά» τη γυναίκα του Χάρου να εκτελεί στον Άδη, εν μέσω των καθημερινά αφικνουμένων νεκρών, καθήκοντα παρόμοια με εκείνα που κάθε γυναίκα στη ζωή της καλείται να διεκπεραιώσει μέσα στο σπιτικό της:

«Χάρε, μην παίρνεις άγγουρο μηδέ και παλικάρι,
γιατί το νιον οπού ‘φέρες τη νιότη δεν εχάρη. Στρώνω του τάβλα να γευτεί και κλίνη ν’ ακουμπήσει,
πηδά και σβήνει το κερί, τσαλοπατεί την τάβλα.

Σε παραλλαγή αυτού του ίδιου τραγουδιού, με τίτλο: «Φιλονικία μεταξύ της Χαρόντισσας, του Χάροντα και τινος νεογάμβρου»^{^[12]}, ο άγγουρος- του προηγούμενου μοιρολογιού- αφορά, πλέον, σε νιόγαμπρο που τρεις, μόλις, μέρες πριν είχε παντρευτεί, και- σύμφωνα με τη ρητή παραγγελία της Χαρόντισσας- ο Χάρος έπρεπε να τον είχε «σεβαστεί» και να μην τον είχε «πάρει»^{^[13]}. Συνέχεια, λοιπόν, του προηγούμενου τετράστιχου ο νιόγαμπρος απαντά στη Χαρόντισσα:

«Πώς μου το λες να κοιμηθώ, πώς μου το λές να φάω,

οπού ’μουν τριμερό-γαμπρος, τριμερο-παντρεμένος,

κι ακόμ’ ο γάμος μου κρατά κι η συντροφιά μου στέκει,
κι ακόμη τα κουλούρια μου στσι γειτονιές γυρίζουν,

κι ακόμη τα στεφάνια μου του λιβανιού μυρίζουν;»

Τέλος, σε παραλλαγή μοιρολογιού αυτής της ίδιας κατηγορίας (μοιρολογιών, δηλαδή, με τη Χαρόντισσα) και με τον τίτλο: «Η γειτονιά τουΧάρου»^{^[14]}, η αγριότητα του Χάρου, που καταφθάνει στο σπίτι του «χλωμός και μαραμένος» (από την κούραση που εισπράττει από το αιμοχαρές και απάνθρωπο έργο του), αντιτίθεται σαφώς προς τα συναισθήματα και την προστατευτική προς τον άνθρωπο επιρροή της Χαρόντισσας, μάλλον, εδώ, μάνας^{^[15]}, όπως την παρακολουθούμε στο παρακάτω μοιρολόγι:

«Οψές αργά εξώμεινα κάτω στον κάτω κόσμο,

Σ’ του Χάροντα τη γειτονιά ήμουνα ξωμονάρης,

κι ήρθε τη νύχτα ο Χάροντας χλωμός και μαραμένος,

κι εμίλιε τση Χαρόντισσας κι εροζονάριζέν^{^[16]}τση.

Ανθρώπου μυρωδιά γροικώ^{^[17]} γή πάλι φαίνεταί μου;^{^[18]}

___________________________________________
[1] Αναγνωστόπουλος 1984, 96- 97.
[2] Πβ., εδώ, και τη βιβλική φράση «υιός του Θανάτου» (Α΄ Βασ. κ΄, 31 και Β΄ Βασ. ιβ΄, 5).
[3] Βλαστός 1850, 1230, αρ. 9.
[4] Δηλαδή, χθες το πρωί.
[5] Πόρτα= σπίτι (το μέρος αντί του όλου).
[6] Βλαστός 1850, 1273, αρ. 58. Πβ. και Τσουδερός 1976, 190.
[7] Βλαστός 1850, 1248, αρ. 30 και 1254, αρ. 35.
[8] «Οψές ταχιάς επαίρνουμε σ’ του Χάροντα την πόρτα,
κι εγροίκουνε τη Χάραινα κι εμάλωνε το Χάρο…»

        «Φιλονικία Χάρωνος μετά της συζύγου του», Βλαστός 1850, 1254, αρ. 35.[9] Αναγνωστόπουλος 1984, 96.
[10] Βλαστός 1850, 1248, αρ. 30 και 1254, αρ. 35 (όπου ονομάζεται με το ανδρωνυμικό Χάραινα).
[11] «Άγγουρος» μτφρ. σημαίνει τον έφηβο, τον γιομάτο σφρίγος και ζωντάνια νέο.
[12] Βλαστός 1850, 1230, αρ. 9.
[13] Βλ. και παραπάνω (σελ. 16) το μοιρολόγι: «Ο Χάρος και η μάνα του» (Βλαστός 1850 1273, αρ. 58):
Μην πάρεις μάνες με παιδιά κι αδέρφια μ’ αδερφάδες
Μηδέ και πρώτ’ αντρόγυνα, πρωτοστεφανωμένα».

[14] Βλαστός 1850, 1246, αρ. 25.
[15] Πβ. και Τσουδερός 1976, 190
[16] Ροζοναρίζω< ιταλ. rogionare= συνομιλώ, κουβεντιάζω.
[17] Γροικώ αντί μυρίζομαι (κρητ. ιδιωμ.). Πβ. το γνωστό παραμύθι τουL. Bechstein, «Ο Κοντορεβιθούλης», όπου κι εδώ η καλή και συμπονετική γυναίκα προστατεύει τον Κοντορεβιθούλη και τα αδέρφια του από τον ανθρωποφάγο δράκοντα, που μόλις κατέφθασε στο σπίτι του «μυρίζω ανθρώπινο κρέας» φώναξε απευθυνόμενος στη γυναίκα του.
[18] Σε παραλλαγή του ίδιου μοιρολογιού, υπό τον τίτλο: «Η απόκρυψις νέου», ο Αριστ. Κριάρης τον ίδιο στίχο τον έχει ως εξής:

«Ανθρώπου μυρωδιά δροικώ γη πούρι (= μήπως) φαίνεταί μου;»
Χάροντ’ απού το μακελειό ήρθες κι εφάνηκέ σου».
_____________________________________________

* Συντομευμένα αποσπάσματα Ανακοίνωσης του Κωστή Ηλ. Παπαδάκη, που έγινε στο συνέδριο με θέμα: «Τα Κρητικά Μοιρολόγια», στα Ανώγεια, στις 13, 14 και 15 Νοεμβρίου 2015, από το Κέντρο Κρητικής Λογοτεχνίας και τον Δήμο Ανωγείων

Μουσικός Καρπός * * * 2ο Φεστιβάλ Φεστιβάλ Φιλαρμονικών και Μουσικών Συνόλων

Μουσικός Καρπός

2ο Φεστιβάλ Φεστιβάλ

Φιλαρμονικών και Μουσικών Συνόλων

ΚΩΣΤΗΣ ΗΛ. ΠΑΠΑΔΑΚΗΣ

www.ret-anadromes.blogspot.com

http://historicalcrete.ims.forth.gr

Που αλλού, αν όχι στο Ρέθυμνο, την πόλη των Τεχνών και των Γραμμάτων, θα μπορούσε καλύτερα να στηθεί και να σταθεί ένα Φεστιβάλ Φιλαρμονικών και Μουσικών Συνόλων; Ο λόγος για το 2^ο Φεστιβάλ με τα παραπάνω σχήματα, που άνοιξε τον κύκλο των εκδηλώσεών του στις 7 Σεπτεμβρίου και τις ολοκλήρωσε, με πολλήν ομολογουμένως επιτυχία, την Κυριακή 9 Σεπτεμβρίου 2018.

Τέσσερις Φιλαρμονικές από Ελλάδα και Κύπρο και τρία Μουσικά Σύνολα, συναθροίστηκαν εδώ στο Ρέθυμνο, στην πλατεία του Αγνώστου Στρατιώτη, για να μοιραστούν με τους Ρεθεμνιώτες τη μαγεία και τον πλούτο τής μουσικής. Ψυχή όλης αυτής της προσπάθειας ο «Μουσικός Καρπός» και ο Πρόεδρος του Αντώνης Μαυράκης, που πιστεύοντας ότι η Μουσική Παιδεία είναι δικαίωμα και όχι προνόμιο, δημιούργησαν, εδώ στο Ρέθυμνο, έναν πυρήνα πολιτισμού για όλους αυτούς που αγαπούν τη μουσική σαν τρόπο έκφρασης και επικοινωνίας.

Ο «Μουσικός Καρπός», μέσα από τις δραστηριότητες και εκδηλώσεις του, έχει αποδείξει, περαιτέρω, ότι ξέρει να αναπτύσσει και εναλλακτικούς τρόπους εκπαίδευσης, ψυχαγωγίας, επιμόρφωσης και δημιουργικής προσέγγισης της μουσικής. Αυτό, ακριβώς, είναι που ώθησε τον παραπάνω μουσικό Οργανισμό να διοργανώσει στα πλαίσια του εν λόγω 2^ου Φεστιβάλ Φιλαρμονικών- Μουσικών Συνόλων και έναν δεύτερο κύκλο σεμιναρίων που απευθύνεται σε μαθητές και σπουδαστές που επιθυμούν να εξοικειωθούν με τις τεχνικές και τον τρόπο παιξίματος πνευστών μουσικών οργάνων από καταξιωμένους Έλληνες και ξένους καθηγητές: τον Δημήτρη Γιασεμίδη στο φλάουτο, τη Λιουδάκη Κατερίνα στο κλαρινέτο, τον Γιάννη Μυράλη στο σαξόφωνο, τον Vincenzo Camaglia στην τρομπέτα και τον Ιωάννη Ελεφάντη στο τρομπόνι και την τούμπα. Καλλιτεχνικός Διευθυντής του Φεστιβάλ και του master class ήταν ο κ. Αντώνης Μαυράκης. Απ’ ότι δε πληροφορηθήκαμε η συμμετοχή των επιμορφουμένων ξεπέρασε κάθε προσδοκία των διοργανωτών. Συγκεκριμένα κατατέθηκαν 84 ηλεκτρονικές και 18 έγγραφες αιτήσεις. Σύνολο συμμετασχόντων: 102!

Στο τριήμερο που διήρκεσε το Φεστιβάλ ακούστηκαν δεκάδες έργα από τις Φιλαρμονικές και τα Μουσικά Σύνολα που απαριθμήσαμε παραπάνω, ερμηνεύοντας πρωτότυπες μουσικές παραγωγές και διασκευές από ελληνική και ξένη μουσική, μέχρι ροκ και κλασική μουσική. Οι ερμηνείες τους υπήρξαν πραγματικά άψογες, ακριβείς, γεμάτες συναίσθημα, ευαισθησία, φως και εντυπωσιακή δεξιοτεχνία. Κατάφεραν, πραγματικά, να φωτίσουν κάθε λεπτομέρεια των έργων που ερμήνευσαν μέσα από μια προσπάθεια απόλυτης πειθαρχίας, συντονισμού και συνύπαρξης οργάνων και εκτελεστών, παρουσιάζοντας όλοι τους μια καθόλα σωστή και άριστα επιμελημένη δουλειά.

Χρέος μας, στο σημείο αυτό, να αναφερθούμε με δυο λόγια στις παραπάνω Φιλαρμονικές και στα Μουσικά Σύνολα που σήκωσαν στους ώμους τους το εν λόγω εορταστικό τριήμερο μουσικών εκδηλώσεων, καθώς και στο είδος της μουσικής που το κάθε μουσικό σχήμα ερμήνευσε, με τη σειρά που ακούστηκαν στην πλατεία Αγνώστου Στρατιώτη της πόλεώς μας:
1. Η «Συμφωνική Ορχήστρα Νέων» (ΣΟΝ) του «Ωδείου των Χρωμάτων». Ιδρύθηκε τον Ιανουάριο του 2014 και αποτελείται από 40- 45 σπουδαστές Μουσικής του «Ωδείου». Το ρεπερτόριό της κινείται ανάμεσα στην κλασική και τη σύγχρονη μουσική και έχει παρουσιάσει δεκάδες συναυλίες, με αποκορύφωμα αυτήν στο Μέγαρο Μουσικής Αθηνών, τον Δεκέμβριο του 2015. Την Παρασκευή 7/9, στην πόλη μας, ερμήνευσαν γνωστά έργα από τον διεθνή κινηματογράφο.

2. Η «Στρατιωτική Μουσική της 5^ης Ταξιαρχίας Πεζικού» (V Μεραρχίας Κρητών). Συγκροτήθηκε το 1901 ως «Μουσική Κρητικής Χωροφυλακής», με έδρα τα Χανιά και πρώτο Διοικητή τον Ιταλό Επιλοχία Γιώργο Τομαζόνι. Το 1920 μετονομάστηκε σε «Στρατιωτική Μουσική της V Μεραρχίας Κρητών». Συμμετείχε σε όλους τους αγώνες της 5^ης Μεραρχίας Κρητών: το 1901 στον Μακεδονικό Αγώνα, το 1920 στη Σμύρνη της Μ. Ασίας, καθώς και στον Πόλεμο του 1940. Κατά την Κατοχή διαλύθηκε και επανασυστάθηκε το 1945. Διοικητής της σήμερα είναι ο ταγματάρχης (ΜΣ) Νικόλαος Λαφάτας. Την Παρασκευή 7/9 ερμήνευσε γνωστά έντεχνα και Λαϊκά Ελληνικά τραγούδια.

3. Η Δημοτική Φιλαρμονική Ηρακλείου. Αρχικά ήταν συνδεδεμένη με τους φιλοπρόοδους πολιτιστικούς συλλόγους του τόπου. Το 1932 η λειτουργία της εντάσσεται στον Δήμο Ηρακλείου, ενώ το 1940 διακόπτεται λόγω του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου. Το 1948 η δημοτική αρχή αποφάσισε την αναδιοργάνωση της Φιλαρμονικής, την οποία ανέλαβε ο αρχιμουσικός Μηνάς Τζωρτζάκης. Ο Διευθυντής της Φιλαρμονικής Λεωνίδας Τζωρτζάκης ανέβασε πολύ ψηλά το επίπεδο της Φιλαρμονικής και σήμερα θεωρείται μια από τις καλύτερες στην Ελλάδα. Στην πόλη μας, το Σάββατο 8/9, ερμήνευσε γνωστά τραγούδια της Δεκαετίας του 70 & 80.

4. Η Συμφωνική Μπάντα του Δήμου Στροβόλου- Ευρωπαϊκού Πανεπιστημίου Κύπρου. Δημιουργήθηκε το 2007 και έχει περισσότερες από εκατό σαράντα εμφανίσεις στην Κύπρο και στο εξωτερικό. Μαέστρος της είναι ο Δρ. Γιάννης Μυράλης. Στην πόλη μας, το Σάββατο, ερμήνευσε γνωστά κυπριακά τραγούδια και ένα μέρος από το Χαμόγελο της Τσοκόντα του Μάνου Χατζιδάκι, καθώς και γνωστά τραγούδια από γνωστά γκρουπ της Δεκαετίας του 70 & 80.

5. Το group- orchestra «Ερωδία». Πρόκειται για ένα μουσικό σύνολο από τα Χανιά, που αποτελείται από 20 νέους (16- 28 ετών), με προσανατολισμό στη σύγχρονη μουσική συνδυάζοντας το ορχηστρικό ηχόχρωμα (βιολιών, τσέλων και ξύλινων πνευστών) με τα όργανα ενός γκρούπ (πλήκτρα, κιθάρα. Μπάσο, ντραμς). Στην πόλη μας ερμήνευσαν ορχηστρικά έργα σύγχρονων συνθετών, διασκευές σύγχρονων τραγουδιών και πρωτότυπες συνθέσεις από τον Σπύρο Βαϊγκούση.

6. Το Wind & Percussion Youth Orchestra του Παγκρητίου Ωδείου δημιουργήθηκε το 2015. Το ρεπερτόριό του περιλαμβάνει δεκάδες έργα κλασικής και ποικίλης μουσικής, τα οποία έχει παρουσιάσει σε μεμονωμένες συναυλίες, αλλά και σε φεστιβάλ στα οποία έχει συμμετάσχει. Οι εμφανίσεις του έχουν αποσπάσει εγκωμιαστικές κριτικές τόσο για την άρτια τεχνική αλλά και τη στιλιστική προσέγγιση των έργων. Διευθυντής και ενορχηστρωτής του είναι ο καθηγητής Μπάμπης Παλιός. Την Κυριακή, στην πόλη μας, ερμήνευσαν γνωστά μουσικά θέματα από τον ευρωπαϊκό κινηματογράφο.

7. Η Δημοτική Φιλαρμονική Ρεθύμνου. Την πρώτη, την ιστορική σύστασή της, γνώρισε στις αρχές του προπερασμένου αιώνα, από τον Φιλεκπαιδευτικό Σύλλογο Ρεθύμνου, επί προεδρίας του αείμνηστου γιατρού Κων. Πετυχάκη, αποτελούμενη από είκοσι όργανα, και με πρώτο μουσικοδιδάσκαλο τον Βασίλη Κουτσό, από τον Πειραιά. Κατά τη δεύτερη ουσιαστική ανασύστασή της (το 1984), μια άλλη, εξίσου ωραία, ομάδα Ρεθεμνιωτών συνεργάστηκαν για τον σκοπό αυτό^. ο αείμνηστος αντιδήμαρχος Θοδωρής Αραμπατζόγλου, ο Κωστής Αποστολάκης και οι αείμνηστες Ρίτσα Καρνιωτάκη, και Κοκό Λιονή, ενώ και πολλά άλλα πρόσωπα έχουν συνδεθεί άρρηκτα με την πολιτιστική αυτή δραστηριότητα του Ρεθύμνου (στις μέρες μας οι Ανδρέας Πλαΐτης και Μπάμπης Πραματευτάκης, αλλά, παλιότερα, και οι μουσικοί- αρχιμουσικοί: Νίκος Γκίνος (1945), Άκης Σμυρναίος (1952), Νίκος Μαμαγκάκης, Νίκος Περπυράκης και Αχιλλέας Τσομπανάκης. Η Φιλαρμονική Δήμου Ρεθύμνου έχει πραγματοποιήσει δεκάδες συναυλιών με αποκορύφωμα αυτήν στο Μέγαρο Μουσικής Αθηνών. Σήμερα αρχιμουσικός της είναι ο Στέλιος Αποστολάκης. Την Κυριακή 9/9, κλείνοντας το 2^ο Φεστιβάλ Φιλαρμονικών και Μουσικών Συνόλων της πόλης μας, ερμήνευσε γνωστά μουσικά τραγούδια του Μάνου Χατζιδάκι & του Μίμη Πλέσσα.

Οι εντυπώσεις που άφησαν οι συναυλίες αυτές στο πολυπληθές, ετερόκλητο- από ρεθεμνιώτες και, περισσότερο, από ξένους- ακροατήριό τους ήταν πραγματικά θαυμάσιες! Ήταν ένα μάθημα πολιτισμού στους πολυπληθείς ξένους που η πόλη μας φιλοξενεί τον καιρό αυτόν. Αυτό, εξάλλου, δήλωναν και τα παρατεταμένα χειροκροτήματα που ακολουθούσαν στο τέλος του κάθε μουσικού κομματιού. Συγχαίρουμε τον Μουσικό Καρπό και τον Πρόεδρό του Αντώνη Μαυράκη για την παραπάνω πολυειδή παλέτα πολιτιστικών και επιμορφωτικών εκδηλώσεων, που πρότεινε στους πολίτες αλλά και τους ξένους της πόλης μας, αποδεικνύοντας και επιβεβαιώνοντας τη δύναμη και την αξία που έχει η μουσική και η εν γένει καλλιτεχνική δημιουργία ως πολιτιστικό μέσο επικοινωνίας, καλλιέργειας και ειρηνικής συνύπαρξης των λαών.

ΧΩΡΙΑ ΤΟΥ ΝΟΜΟΥ ΜΑΣ * ΕΠΑΡΧΙΑ ΑΓΙΟΥ ΒΑΣΙΛΕΙΟΥ * ΔΗΜΟΣ ΑΓΙΟΥ ΒΑΣΙΛΕΙΟΥ *** ΒΑΤΟΣ

ret-anadromes.blogspot.com

Γενικά στοιχεία για το χωριό

Ο Βάτος, όμορφο, καταπράσινο χωριό τής επαρχίας Αγίου Βασιλείου, απέχει τριάντα οκτώ χιλιόμ. από το Ρέθυμνο, διακλάδωση δεξιά προς νότο, στο τριακοστό έκτο χιλιόμ. (Κισσού Κάμπος) του κεντρικού άξονα Ρεθύμνου- Αγίας Γαλήνης, υψόμετρο 640 μ., στις βόρειες κλιτείς τού όρους Σιδέρωτας. Στα τέλη και τις αρχές τού εικοστού αιώνα, ο Βάτος ανήκε στον τότε δήμο τού Αγίου Πνεύματος[1].

Ο Βάτος το πρώτο μισό του 20ου αι.

Πληθυσμιακά- Κτηματολογικά στοιχεία

Ο Βάτος αναφέρεται στην επαρχία Αγίου Βασιλείου το έτος 1577, από τον Fr. Barozzi (f^o27r), ως Vatto, από τον Καστροφύλακα (Κ174), το 1583, με το ίδιο, και πάλι, όνομα και με 74 κατοίκους και (K184) με 60 οφειλόμενες αγγαρείες, από τον Basilicata[2], το 1630, ως Vato. Το έτος 1659, επί Τουρκοκρατίας, το χωριό είχε 11 οικογένειες. Το ίδιο έτος (1659), το χωριό διέθετε 102,5 τσερίπια[3] χωράφια, 8 λιόδεντρα, 31 τσερίπια αμπέλια, 18 τσερίπια ακαλλιέργητες γαίες, ενώ δεν εμφανίζονται εκτάσεις σε κήπους και περβόλια. Πληρώνει, επίσης, 11 χαράτζια κεφαλικό φόρο και 11 σπίτια, το ίδιο έτος, πληρώνουν και φόρο καφτανίου[4]. Το 1671/2 τα χαράτζια τού χωριού γίνονται 10[5]. Αργότερα, στην Αιγυπτιακή απογραφή τού 1834 αναφέρεται ως Vatos[6] με 25 χριστιανικές οικογένειες. To 1881 ο Βάτος ανήκει στον δήμο τού Αγίου Πνεύματος και προσμετρά 172 χριστιανούς κατοίκους. Κατά τα νεότερα ο πληθυσμός τού χωριού έχει ως εξής: 1890: 172, 1900 (στον δήμο Αγίου Πνεύματος): 180, 1920 (κοινότητα Αρδάκτου): 162, 1928: 163, 1940: 162, 1951: 160, 1961: 134, 1971: 74, 1981: 59, 1991: 55, 2001: 39. Σε κατοίκους τού χωριού ανήκε τον καιρό τής Τουρκοκρατίας, έστω και για κάποια χρόνια, το μετόχι τού Κεραμέ Άι- Γιάννης Αλωτός.

Η ονομασία τού χωριού

Η ονομασία τού χωριού οφείλεται στην πληθωρική παρουσία στην περιφέρεια τού χωριού τού ομώνυμου θάμνου (βάτου)[7]. Υπάρχει παράδοση που την αναφέρει ο βαθιανός λόγιος Μιχ. Μύρ. Παπαδάκης[8], σύμφωνα με την οποία ο προπάππος του «ιερεύς Μανουήλ», που γεννήθηκε στα 1827 και πέθανε στα 1922, έλεγε ότι «όπως άκουσε κι’ εκείνος από τους προγόνους του, στην παλιά βορινή είσοδο τού χωριού και πριν από τη γειτονιά της οικογένειας Αναλαμπιδάκηδων, ήταν ένας πελώριος βάτος. Αυτός έπιανε ολόκληρη «ζευγαρέ» χωράφι (μισό περίπου στρέμμα) και ήταν τόσο πυκνός και βαθύς, ώστε οποιοδήποτε ζώο, μικρό ή μεγάλο, έμπαινε μέσα του μπλεκόταν στους πλοκάμους του και ήταν αδύνατο πλέον να βγη ζωντανό. Από αυτόν τον τεραστίων διαστάσεων βάτο πιστευόταν πως το χωριό έλαβε το όνομά του».

Μορφές τού χωριού

Από εδώ καταγόταν ο μοναχός τού Πρέβελη Μανασσής Παπαδάκης, οπλαρχηγός και πολεμιστής τού 1889, του 1895- 97 και τού ηπειρωτικού αγώνα, ο δημοσιογράφος Κωστής Παπαδάκης, έφεδρος αξιωματικός, που έπεσε μαχόμενος στο Νεστόριο τής Καστοριάς, στις 4 Νοεμβρίου 1940 και ο γνωστός λόγιος δικηγόρος Μιχαήλ Μύρ. Παπαδάκις, που δημοσίευσε δεκάδες άρθρων σε ρεθεμνιώτικες και άλλες εφημερίδες και Κρητικά περιοδικά για διάφορα ζητήματα, ιστορικά και λαογραφικά μελετήματα, διηγήματα, χρονογραφήματα, ταξιδιωτικές εντυπώσεις, βιβλιοκρισίες, βιογραφικά κ.λπ[9].

Εκκλησίες τού χωριού

Ο ναός τού αγίου Νικολάου[10], μέσα στο χωριό, είναι εικονογραφημένος με πλούσιες και ενδιαφέρουσες τοιχογραφίες από το 1488 (Μεταμόρφωση, Σταύρωση, Βαϊοφόρος, Λάζαρος, Βάπτιση, Ανάληψη, Ευαγγελισμός, ο Χριστός στηθαίος ανάμεσα Θεοτόκου και Αγίου Ιωάννη[11]). Πολλές, πάντως, από αυτές έχουν σήμερα μισοκαταστραφεί. Στον παλιό ναό προστέθηκε τμήμα προς τα δυτικά και ανακεραμώθηκε πριν από έτη από τους ενορίτες[12].

Ο ναός του αγίου Νικολάου

Παράδοση αναφέρει ότι κάποτε οι παλιοί κάτοικοι επεχείρησαν να φαρδύνουν την εκκλησία και να ανοίξουν στη μια της πλευρά άνοιγμα. Στην προσπάθεια τους αυτήν ένας από τους μαστόρους χτύπησε. Το αίμα του έτρεχε επί τρεις ημέρες χωρίς να μπορούν να το σταματήσουν. Λένε ότι ο μάστορας επικαλέσθηκε τη χάρη τού Αγίου και το αίμα σταμάτησε αμέσως. Και μετά, όμως, από το περιστατικό αυτό οι κάτοικοι συνέχισαν να επιμένουν στην επέκταση τής εκκλησίας, προκειμένου να τους χωρεί καλύτερα. Έτσι, την άνοιξαν, μα ύστερα από το άνοιγμα αυτό τριάντα δυο κάτοικοι πέθαναν[13].

Ιερείς

Ιερέας τού χωριού αναφέρεται ο παπά Αντώνιος (1760-1779), από την οικογένεια των Βλαττάδων, τού Βάτου. Αυτός καταδιώχθηκε από τους Τούρκους και εκτελέστηκε, ενώ ιερουργούσε στην εκκλησία τού Αγίου Ιωάννου τού Αλωτού, το έτος 1779 και η περιουσία του κατασχέθηκε από το Τουρκικό Δημόσιο και πουλήθηκε σε πλειστηριασμό. Ο λόγος τής καταδίωξης και της τιμωρίας του ήταν πως έλαβε μέρος στην επανάσταση τού Δασκαλογιάννη (1770).
Τα παραπάνω αποδεικνύονται από τα έγγραφα 365 και 368 τού Ιεροδικείου Ρεθύμνης[14]. Στα εν λόγω έγγραφα (το ένα τού 1768 και ο άλλο τού 1780) ο γενίτσαρος Χατζή Αλή Τσαούς, από τον Γερακάρη τής επαρχίας Αμαρίου, ενώπιον τού ιεροδίκη τής περιοχής πουλάει αντί 5000 γροσίων «το τέως αδέσποτον μετόχι Χαλέπα εις θέσιν Άης Γιάννης Αλωτός, εκείθεν των χωρίων Δρυμίσκου και Κεραμέ» στους παπά Αντώνη τού Μανόλη και Στρατή Πελεκανάκη τού Αντρουλή, από τον Βάτο. Το μετόχι αυτό, κατά την ομολογία του, ο γενίτσαρος το είχε λάβει από την Α.Μ. τον σουλτάνο για λόγους προσωπικής ανδρείας (τεμπλικάτ). Η παράδοση, όμως, λέγει ότι το Μετόχι τού Άη- Γιάννη τού Αλωτού καθόλου δεν ήταν πριν αδέσποτο, όπως κατέθεσε στον ιεροδίκη ο πωλητής του γενίτσαρος Χατζή Αλή Τσαούς. Αντίθετα, το μετόχι ανήκε ανέκαθεν στις οικογένειες των Βαθιανών αγοραστών του. Εδώ ήταν η χειμερινή διαμονή των οικογενειών τους, γιατί το χωριό τους, ο Βάτος, βρίσκεται ψηλά και είναι, ως εκ τούτου, ακατάλληλο για διαχείμαση^. παρόλα αυτά, ο γενίτσαρος πήγε να το καταλάβει. Βρήκε σθεναρή αντίσταση από μερικούς χαΐνηδες που ήταν εκεί, οι οποίοι, όμως, τελικά, σκοτώθηκαν όλοι και από το ασκέρι τού γενίτσαρου αλώθηκε το μετόχι τού Αγίου Ιωάννη τού Θεολόγου, που έκτοτε φέρει την προσωνυμία «Αλωτός». Δεν πρέπει, πάντως, να το κράτησε για πολύ το μετόχι ο γενίτσαρος, αφού τώρα τον βλέπουμε να το ξαναπουλά και μάλιστα στους νόμιμους ιδιοκτήτες του. Το πιθανότερο είναι ότι τώρα δεν τού χρειαζόταν πια, αφού ήταν άγονο και απείχε πέντε ώρες από το χωριό του τον Γερακάρη[15].

Άλλοι ιερείς τού χωριού ήταν ο παπα- Γιάννης (1780-1820), γιος τού παπά- Αντώνη, ο παπα- Μιχάλης, γιος τού παπά- Γιάννη (1821- 1856). Αυτός τυφλώθηκε νέος, ακόμα, και ήταν ανάπηρος μέχρι τον θάνατό του. Όταν ερχόντουσαν στην περιφέρεια Τούρκοι, τα παιδιά του τον έκρυβαν σε σπηλιάρι τού όρους Κέντα, με ανάλογα εφόδια και τροφές. Από το γεγονός αυτό και η ονομασία τού σπηλαίου «τού Παπά η Τρύπα». Παπά Μανόλης, γιος τού παπά- Μιχάλη (1857-1922).

Οι τέσσερις αυτοί κατά διαδοχή κατιόντες ιερείς ήταν εφημέριοι τής Εκκλησίας από το έτος 1760 μέχρι το έτος 1922, δηλαδή για εκατό εξήντα δυο χρόνια. Το αρχικό επίθετο τής οικογένειας «Βλαττάς» ή «Βλαττάκις» λησμονήθηκε και αντικαταστάθηκε από το επίθετο «Παπαδάκης» ο ένας κλάδος και «Παπαδαντωνάκης» ο άλλος.

Οι νεότεροι ιερείς τού χωριού ήταν οι:
Θεόδωρος Παπαδάκις, από τα Ακτούντα (1822-1927), που ήταν και ζωγράφος. Δημήτριος Σαββοργιανάκης, από Κεραμέ (1930- 1955)
Ιερομόναχος Παρθένιος Αντωνιουδάκης, της Ι. Μονής Πρέβελη[16].

Αγωνιστές τού χωριού (1866- 1897)

1. Ιωάννης Ν. ΑναλαμπιδάκηςΓεννήθηκε το 1848 και αγωνίστηκε στην επανάσταση τού 1878 με τον βαθμό τού εκατόνταρχου.2. Εμμανουήλ Κ. ΓκαλονομάκηςΓεννήθηκε το 1837 και είχε εκλεγεί από τους κατοίκους των χωριών Άρδακτος, Βάτος και Ακτούντα χιλίαρχος τού οπλαρχηγείου Ακουμίων στους αγώνες τού 1866 και 1878.3. Ανδρέας ΠελεκανάκηςΈδρασε στην επανάσταση τού 1878 και έλαβε τον βαθμό τού εκατόνταρχου[17].

Οικογένειες τού χωριού

Οικογένειες του χωριού είναι οι Πουλιδάκηδες, Μαμαλάκηδες ή Ξανθοί, Κασαπάκηδες, Σμυρνάκηδες, Περαντωνάκηδες, Περογιαννάκηδες, Νικολουδάκηδες, Αναλαμπιδάκηδες, Πελεκανάκηδες, Φραγκεδάκηδες, Γκαλονομάκηδες, Παπαδαντωνάκηδες, Παπαδάκηδες, Μελαμπιανάκηδες (Χαριτάκηδες) και Γιαννακάκηδες. Από τις οικογένειες αυτές οι πρώτες επτά έχουν εκλείψει πριν από πολλά χρόνια από το χωριό.

Το σχολείο

Ιδρύθηκε ως μονοτάξιο αρρένων (25/100/19-11-1899), ως γραμματοσχολείο (78/51/15-9-1900), ως αδιαίρετο (103/67/3-9-1901), ως δευτεροβάθμιο αδιαίρετο (41/42/28-7-1903). Προάχθηκε σε πρωτοβάθμιο (125/57/12-9-1909). Ιδρύθηκε ως αδιαίρετο μικτό (102/51/30-7-1911). Συγχωνεύθηκε με το σχολείο τού Αρδάκτου με έδρα το Βάτο (196/6-10-1922). Προάχθηκε σε διτάξιο (63/24-3- 1924). Διαιρέθηκε σε δυο μονοτάξια Βάτου και Αρδάκτου (27/3-3-1928).Το σχολείο άρχισε να οικοδομείται από το έτος 1907. Τη δεκαετία τού ’30 στο σχολείο τού Βάτου φοιτούσαν και οι μαθητές των γειτονικών χωριών Ακτούντων και Αρδάκτου με τον ακούραστο δάσκαλο Κωνσταντίνο Γιαννακάκη. Τη δεκαετία τού 1957, με κρατική δαπάνη, κατασκευάζεται το νέο διδακτήριο, που λειτούργησε μέχρι και το σχολικό έτος 1978- 79[18].

________________________________________
[1] Εμμ. Σ. Λαμπρινάκη, Γεωγραφία της Κρήτης, Ρέθυμνα 1890, 69.[2]Στέργιου Σπανάκη, Μνημεία Κρητικής Ιστορίας V, 130.[3] Τσερίπ (cerib)= μονάδα μέτρησης επιφανείας, που ισοδυναμεί προς 60 τετραγωνικούς πήχεις.[4] Έγγραφα Ιεροδικείου Ρεθύμνης 17^ος- 18^ος αι., Οι μεταφράσεις τού «Βήματος» Ρεθύμνης (επιμέλεια: Γ. Ζ. Παπιομύτογλου), Ρέθυμνο 1995, 73.
[5] Ευαγγελία Μπαλτά- Mustafa Oguz, Το Οθωμανικό Κτηματολόγιο τού Ρεθύμνου, Ρέθυμνο 2007, 480 και υποσ. 26. Στο Οθωμανικό Κτηματολόγιο τού Ρεθύμνου εντυπωσιάζει η συχνότητα με την οποία παρουσιάζεται στο συγκεκριμένο χωριό το βαπτιστικό όνομα Εργίνη (Ergina ). Σε 35 ιδιοκτήτες τού χωριού μόνο με το όνομα αυτό φέρονται τέσσερα άτομα, ενώ στην επαρχία Αγίου Βασιλείου έχουμε συναντήσει και τοπωνύμια με πρώτο συνθετικό το εν λόγω όνομα .
[6] Robert Pashley, Travels in Crete, II, 313.
[7] Το όνομα, κανονικά, είναι θηλυκού γένους < η βάτος>. Στην Κρήτη, όμως, συνηθίζεται και στο αρσενικό γένος <ο βάτος> και έτσι εκφέρεται το χωριό.[8] Μ. Μ. Παπαδάκης, Το χωριό μου ο Βάτος, Ρέθυμνο 1996, 39.[9] Στέργιου Μ. Μανουρά, «Εργογραφία Μιχαήλ Μ. Παπαδάκη», στον Μ. Μ. Παπαδάκη, Το χωριό μου ο Βάτος, Ρέθυμνο 1996, 22- 27.
[10] Μ. Μ. Παπαδάκης, Η κατάγραφη εκκλησία τού Αγίου Νικολάου στο χωριό Βάτος Αγίου Βασιλείου, Προμηθεύς ο Πυρφόρος 35 (1983), 235- 246.
[11]Giuseppe Gerola, Τοπογραφικός κατάλογος των τοιχογραφημένων Εκκλησιών της Κρήτης (Μετάφραση, Πρόλογος, Σημειώσεις: Κ.Ε. Λασσιθιωτάκη), Ηράκλειον 1961, 60.[12] Θεοδώρου Στ. Πελαντάκη, Βυζαντινοί Ναοί τής επαρχίας Αγίου Βασιλείου Ν. Ρεθύμνης, Ρέθυμνον 1973, 35.[13] Αλέξ. Κ. Χατζηγάκη, Εκκλησίες Κρήτης- Παραδόσεις, Ρέθυμνο 1954, 54).[14] Ό. π., 328 και 330 (έγγραφα αριθμ. 365 και 368).
[15] Μιχαήλ Παπαδάκη, «Άη- Γιάννης ο Αλωτός», Κρητική Εστία 10 (1950), 19-20. Βλ. και Κωστή Ηλ. Παπαδάκη, Κεραμές και Αγαλλιανός Κοινή πορεία μέσα στον χρόνο, Ρέθυμνο 2002, 118-119. [16] Μ. Μ. Παπαδάκης, Η κατάγραφη εκκλησία τού Αγίου Νικολάου…, ό. π., 243-44.[17] Νικολάου Φασατάκη, Αγωνιστές και θύματα τής τ. επαρχίας Αγίου Βασιλείου Ρεθύμνης (1866- 1897), Αθήνα 2001, 44-45.
[18] Νικολάου Φασατάκη, Η τ. επαρχία Αγίου Βασιλείου Ρεθύμνης, Αθήνα 2003, 285, 353.

Περιεχόμενα