Ένα «ρεθεμνιώτικο» φυλλάδιο της δεκαετίας του 1950

 

Ένα «ρεθεμνιώτικο» φυλλάδιο της δεκαετίας του 1950

           ΚΩΣΤΗΣ ΗΛ. ΠΑΠΑΔΑΚΗΣ

    http://ret-anadromes.blogspot.com

 

Ανάμεσα στα βιβλία της προσωπικής μου βιβλιοθήκης, υπάρχει και ένα φυλλάδιο δεκαέξι σελίδων, διαστ. 19Χ15, με τον τίτλο: «Ιστορία της Ευρέσεως της Ιεράς Εικόνος της θαυματουργού Εικονίστριας και της οικοδομής του Μοναστηρίου της εν τη νήσω Σκιάθω», Τύποις ΜΑΝΟΥΣΑΚΗ Ρέθυμνον, χωρίς ημερομηνία ή κάποιο όνομα εκδότη ή επιμελητή. Απ’ όσον, όμως, μπορώ να υποθέσω η έκδοσή του θα πρέπει να τοποθετηθεί στα τέλη της δεκαετίας του ’50, γιατί τότε δραστηριοποιούνταν στην πόλη μας, στην περιοχή του μητροπολιτικού ναού, το εν λόγω τυπογραφείο[1]. Το φυλλάδιο αυτό, όπως και ικανός αριθμός και άλλων βιβλίων, προέρχεται από τη βιβλιοθήκη του αειμνήστου πατέρα μου.

Από καιρό διερωτώμαι ποιος μπορεί, αλήθεια, στην πόλη μας, ντόπιος- ή μάλλον ξένος (Σκιαθίτης;)- και για ποιον λόγο να εξέδωσε για το ρεθεμνιώτικο, ασφαλώς, αναγνωστικό κοινό, και προφανώς ιδίοις χρήμασιν, σε ρεθεμνιώτικο τυπογραφείο το εν λόγω φυλλάδιο, τότε, περί τα τέλη της δεκαετίας του πενήντα, για την παραπάνω εικόνα της Παναγίας της Εικονίστριας, της νήσου Σκιάθου, των Σποράδων, πατρίδας των μεγάλων διηγηματογράφων Αλεξάνδρου Παπαδιαμάντη και Αλεξάνδρου Μωραϊτίδη; Πρόκειται για μιαν εντελώς άγνωστη στον τόπο μας εικόνα της Θεοτόκου, με το πρωτότυπο αυτό προσωνύμιο.

Επειδή, όμως, το θέμα και τα ερωτηματικά που έθεσα προκαλούν, ίσως, και ανοίγουν κάποιο γενικότερο ενδιαφέρον, παραθέτω, στη συνέχεια, μερικά στοιχεία που συγκέντρωσα, τόσο για τη δομή τού συγκεκριμένου φυλλαδίου, όσο και γύρω από την ιστορία της συγκεκριμένης εικόνας της Σκιάθου.

Και πρώτα- πρώτα, ως προς τη δομή του φυλλαδίου, στις σελίδες 1-4 αναγράφεται το ιστορικό της ευρέσεως της εικόνας της Παναγίας της Εικονίστριας, στις σελ. 4-8 καταγράφονται κάποια θαύματα τής εν λόγω Παναγίας και στις τελευταίες σελίδες, 8- 16, υπάρχει ο Παρακλητικός της Κανόνας, και, προφανώς (γιατί δεν αναγράφεται κανένα όνομα), αυτός του ετέρου των δύο "Αλεξάνδρων", ποιητή και υμνογράφου, Αλεξάνδρου Μωραϊτίδη, ο οποίος φέρεται ότι συνέγραψε και την Ακολουθία της.

Και ειδικότερα, στο πρώτο μέρος του φυλλαδίου, στο «ιστορικό» της εικόνας, σημειώνονται ποικίλες εκδοχές για το πώς μπορεί να προήλθε η εντυπωσιακή ονομασία της, «Εικονίστρια». Έτσι, λέγεται ότι το όνομα αυτό μπορεί να προήλθε από το γεγονός ότι η εικόνα- που βρέθηκε περί το 1650 από κάποιον ασκητή, με το όνομα Συμεών- ήταν κρεμασμένη από τα κλαδιά ενός πεύκου της πευκοσκεπούς Σκιάθου και επειδή κινούνταν πέρα- δώθε υπό του ανέμου ονομάστηκε Κουνίστρα ή Κλονίστρια > Εικονίστρια. Ή και, ακόμα, επειδή κατά την εύρεσή της η εικόνα έλαμπε από ένα εξώκοσμο και εξαστράπτον φως, σαν αστέρας πολύφωτος, έλαβε, ίσως, το όνομα εικών αστρία> Εικονίστρια.

 Στο βιβλίο μου «Λαϊκή Πίστη και Λατρεία» (εκδόσεις ΓΡΗΓΟΡΗ, Αθήνα 2018, στη σελ. 270), σημειώνω, περαιτέρω, τα εξής στοιχεία για την εν λόγω εικόνα, παραθέτοντας και ένα ενδιαφέρον ποίημα του Αλεξάνδρου Παπαδιαμάντη.

Η Παναγία η Κουνίστρα, στη Σκιάθο, σύμφωνα με ποίημα «Στην Παναγιά την Κουνίστρα» τού Σκιαθίτη Αγίου των Ελληνικών Γραμμάτων, Αλεξάνδρου Παπαδιαμάντη, γιατρεύει τους αρρώστους και τους δαιμονισμένους. Είναι δε χαρακτηριστικό ότι εικονίζεται η Παναγία μόνη της, χωρίς τον Χριστό, πράγμα που, για ορισμένους, παραπέμπει στην παιδική της ηλικία. Στη συνέχεια παραθέτουμε το σχετικό ποίημα του Παπαδιαμάντη:

 Κι είδεν η Κόρη του λαού την πίστιν,
είδε και την πτωχείαν κι εσπλαχνίσθη,
όπως το πάλαι ο Υιός της τους είχε σπλαχνισθή,
ως πρόβατα μη έχοντα ποιμένα.
Κι ήρχισε να γιατρεύει τους αρρώστους,
ιάτρευσε και τους δαιμονισμένους,
που εταράττοντο φοβερά, άμα επλησίαζον αυτήν.
Εις δύο χονδρούς κρίκους, εις τον τοίχον εμπηγμένους,
τους έδεναν με αλυσσίδες διπλές. 

Και έφευγαν τα δαιμόνια με τρόμον
στην χάριν τής πανάγνου Κόρης
με την νηστείαν και την προσευχήν.
Κι ένα δαιμόνιον πείσμον, οργίλον,
καθώς εφυγαδεύθη με κρότον πολύν,
έσπασε δυο κυπαρισσιών τας κορυφάς,
έξω του ναού, επειδή δεν είχε παραχώρησιν
να κάμει άλλο μεγαλείτερον (sic) κακόν.
Η χάρις σου, του ιερού σου η ειρήνη,
ω Παναγία, Κουνίστρα μου καλή,
αυτή να διανέμει την γαλήνη[2]
εις την ψυχή μου την αμαρτωλή.

 

Η Παναγία η Εικονίστρια είναι σήμερα η πολιούχος της νήσου Σκιάθου. Εορτάζει δυο φορές το χρόνο. Στις 21 Νοεμβρίου (Εισόδια της Θεοτόκου), που είναι και η μεγαλύτερη πανήγυρις. Τότε μεταφέρεται με πομπή από την πόλη στον τόπο της «Ευρέσεώς» της. Μεταφέρεται από χέρι σε χέρι, καθώς πλήθος κόσμου συνοδεύουν την εικόνα με τα πόδια, ακολουθώντας τη γραφική διαδρομή, που διαρκεί τρεις ώρες περίπου. Εκεί τελείται Αγρυπνία και τις πρώτες πρωινές ώρες η Ιερά Εικόνα επιστρέφει (και πάλι με τα πόδια) στην πόλη, και μετά το πέρας της Θείας Λειτουργίας στους δύο ενοριακούς Ναούς, τελείται Λιτανεία στην πόλη. 

Η δεύτερη εορτή της Εικόνας τελείται το πρώτο Σαββατοκύριακο μετά την 1η Ιουλίου. Τότε η Σκιάθος πανηγυρίζει τη μνήμη της Ευρέσεώς της. Τη γιορτή αυτήν καθιέρωσαν ο παπα-Γιώργης Ρήγας, λαογράφος και δάσκαλος, μαζί με τον έτερο Σκιαθίτη ποιητή, τον Αλέξανδρο Μωραϊτίδη.

Η εικόνα παρέμεινε στο μοναστήρι της από το 1650 μέχρι το 1846. Τότε, και με σύμφωνη απόφαση του Δημοτικού Συμβουλίου και ύστερα από αίτημα όλων των κατοίκων της πόλης της Σκιάθου μεταφέρθηκε και εγκαταστάθηκε στον Μητροπολιτικό Ναό των Τριών Ιεραρχών, ώστε να την έχουν κοντά τους βοηθό τους και προστάτριά τους. 

---

[1] Διατηρώ, επίσης, στη Βιβλιοθήκη μου και 3 τεύχη, με τον τίτλο: «Η φωνή του Σχολειού μας», που αφορούν σε τριμηνιαίο Μαθητικό περιοδικό, του 1^ου Δημοτικού  Σχολείου της πόλης μας, στο οποίο φοιτούσα κι εγώ τον καιρό εκείνο και είναι, επίσης, έκδοσης ΜΑΝΟΥΣΑΚΗ, του 1959, αλλά και κάποια άλλα φυλλάδια του ίδιου τυπογραφείου της ίδιας εποχής. Θεωρώ, πάντως, ότι ο Μανουσάκης δεν έκανε μεγάλες εκδόσεις, γιατί, αν θυμάμαι καλά, δραστηριοποιούνταν στη γειτονιά μου, στην περιοχή της Μητροπόλεως και το Τυπογραφείο του αποτελούνταν από ένα, μόνο, χειροκίνητο πιεστήριο, που πολύ το χαιρόμουν παιδάκι, στη δεκαετία του πενήντα, να στέκομαι στη τζαμαρία του τυπογραφείου του και να τον παρακολουθώ καθώς το χειριζόταν.

[2] Σημείωση του Παπαδιαμάντη: Η έκφρασις εδανείσθη εκ του τελευταίου τροπαρίου τού εις τα Εισόδια Κανόνος (ήχος δ΄), ου η αρχή: "διανέμοις των χαρισμάτων την σην γαλήνην, Θεοτόκε, τη ψυχή μου..."

 

ΝΙΚΟΛΑΟΣ Ε. ΠΑΠΑΔΟΓΙΑΝΝΑΚΗΣ * * * Ωσεί τεττιγίων τερετίσματα

 

ΝΙΚΟΛΑΟΣ Ε. ΠΑΠΑΔΟΓΙΑΝΝΑΚΗΣ

  

Ωσεί τεττιγίων τερετίσματα  

[Χορηγία τής Ι. Μητροπόλως Ρεθύμνης και Αυλοποτάμου, Εν Ρεθύμνη 2022, σχ. 8^ο (24 Χ 17), σσ. 134]

Χορηγία τής Ι. Μητροπόλως

Ρεθύμνης και Αυλοποτάμου,

επί τη εκλογή και ενθρονίσει 

του Σεβ. Αρχιεπισκόπου Κρήτης κ.κ. Ευγενίου Β΄,

του από Ρεθύμνης και Αυλοποτάμου,

         ΚΩΣΤΗ ΗΛ. ΠΑΠΑΔΑΚΗ

  www.ret-anadromes.blogspot.com

 

Μια ενδιαφέρουσα και πρωτότυπη έκδοση γνώρισε πρόσφατα το φως τής δημοσιότητας. Μια έκδοση ειδικής βαρύτητας, που θεραπεύει και υπηρετεί τον «έλληνα» λόγο στον χώρο τής εκκλησιαστικής μας Παράδοσης, Υμνογραφίας και Αγιολογίας. Ο λόγος για το νέο πόνημα τού εκλεκτού φίλου Νικολάου Ε. Παπαδογιαννάκη, Ομότιμου Καθηγητή τού Πανεπιστημίου Κρήτης και Προέδρου τής Λαογραφικής Εταιρείας Ρεθύμνου (ΙΛΕΡ), με τον ποιητικότατο τίτλο: «Ωσεί τεττιγίων τερετίσματα» και υπότιτλο: «Επιγράμματα εις τον όλον κύκλον του ενιαυτού τοις της θεοσώστου νήσου Κρήτης αγίοις μετά των συναξαρίων αυτών». Επίγραμμα, να σημειώσουμε, ονομάζεται ποίημα λίγων στίχων, που διακρίνεται από την απλότητα, τη συντομία και τη στοχαστική του διάθεση.

Προηγήθηκε το βιβλίο του: «Δόνακος ευτελέος μολπαί» (= «ασήμαντης γραφίδας άσματα»), Ρέθυμνο 2016, στο οποίο περιέχονται επιγράμματα «εις τον όλον κύκλον τού ενιαυτού», αφιερωμένα, δηλαδή, στους Αγίους όλου τού εκκλησιαστικού έτους, από της 1^ης Σεπτεμβρίου (αρχή Ινδικτιώνος) μέχρι και της 31^ης Αυγούστου.

 Στο παρόν δεύτερο βιβλίο του ο Ν. Παπαδογιαννάκης θεώρησε χρέος του, ως Κρητικός, να δοκιμάσει την απόδοση ίδιας τιμής και στους Αγίους της ιδιαίτερης πατρίδας του, της Κρήτης. Αναγκαία, περαιτέρω, θεωρήθηκε η προσθήκη σύντομων συναξαρίων για τον βίο και την πολιτεία του κάθε Κρητός Αγίου. Για την σύνταξη των τελευταίων τα απαραίτητα στοιχεία αντλήθηκαν από τη διδακτορική διατριβή του κ. Θεοχάρη Δετοράκη: «Οι άγιοι της πρώτης βυζαντινής περιόδου της Κρήτης και η σχετική προς αυτούς φιλολογία», Αθήνα 1970, αλλά και από τις ακολουθίες και τα συναξάρια, όπως αυτά είναι εκδεδομένα και καταγράφονται στο «Κρητικόν Πανάγιον, ήτοι ακολουθίαι πάντων των εν Κρήτη Αγίων», Ηράκλειον 2001.

Στο «Προλογικό Σημείωμά» του ο επιγραμματοποιός αφιερώνει την έκδοσή του αυτήν ως ταπεινή και ελάχιστη απόδοση τιμής στους αγωνιστές τού Γένους για την ελευθερία, για τα διακόσια χρόνια από την επανάσταση του 1821, στους Κρήτες εκείνους Αγίους, που με τον αγώνα τους έδειξαν ότι και η Κρήτη, δια μέσου των αιώνων, συμμετείχε ισάξια με τις υπόλοιπες ελληνικές επαρχίες, τόσο στους αγώνες για την ελευθερία όσο και στους αγώνες για την ορθή πίστη.

    Η σύμπτωση με το εορταστικό αυτό γεγονός (που αφορά στους πανέλληνες), και ενός άλλου, τοπικού αυτού, που αφορά στην εκλογή και ανάρρηση στον αρχιεπισκοπικό θρόνο της Εκκλησίας της Κρήτης τού από Ρεθύμνης και Αυλοποτάμου κ. Ευγενίου και η στενή, θεωρώ, σχέση τού παρουσιαζομένου πονήματος, που αφορά στους Κρήτες Αγίους, με το εν λόγω, επίσης, ακραιφνώς κρητικό εκκλησιαστικό γεγονός, έγινε αφορμή ο συγγραφέας να αφιερώσει την έκδοσή του, με τις θερμότατες ευχαριστίες του, στο γεγονός αυτό της Εκκλησίας της Κρήτης, ευχόμενος- κατά το αφιερωτικό επίγραμμα που αμέσως ακολουθεί- ο Κύριος να ευλογήσει τον πανάξιο αυτής Ποιμάντορα, όπως ευθύνει και κατευθύνει το διαπιστευμένο, κατά χάριν Κυρίου, ποίμνιο της Εκκλησίας της Κρήτης στην οδό της αλήθειας και της σωτηρίας.  

 

                 Χαίρεις, ουν Ευγένιε πρωθιεράρχα,

                 ποιμάντωρ κληθείς εν τη αγιωνύμω

                 Κρήτη, ως διάδοχος του Αποστόλου

                Τίτου, του στερρού πέτρου της Εκκλησίας.

                Ποίμαινε, ουν, εύθυνον εις Θεού τρίβους

                των πιστών το πλήρωμα απαρατρέπτως,

                εις δόξαν Θεού και πάντων σωτηρίαν.   

 

Το βιβλίο εκδόθηκε χορηγία της Ι. Μητροπόλεως Ρεθύμνης και Αυλοποτάμου και διανεμήθηκε συμβολικά από τον Σεβασμιώτατο Αρχιεπίσκοπο Κρήτης στους παρευρεθέντες κατά την ενθρόνισή του στον ι. ναό του Αγίου Μηνά στο Ηράκλειο, εν τη επιθυμία της Ι. Μητροπόλεώς μας ο «Έλλην λόγος» να φθάσει στις καρδιές όλων εκείνων που τον αγαπούν και μαζί με αυτόν και η αγιολογική παράδοση τής τοπικής μας Εκκλησίας, η οποία τον διακρατεί και διακατέχει ως κόρην οφθαλμού στη θεία λατρεία Της.

       Σε όλα τα επιγράμματα τού ενιαυτού, ο Ποιητής αναδεικνύεται βαθύς γνώστης τού βίου και τής πολιτείας τού κάθε Κρητός Αγίου, ώστε να μπορεί να «πυκνώνει» αυτόν εις ένα, συνήθως, και μόνο δίστιχο ή, σε κάποιες περιπτώσεις, τετράστιχο ή και εξάστιχο. Παραθέτουμε δειγματικά το επίγραμμα που αναφέρεται στον άγιο Ιωάννη τον Ξένο, κτίτορα της Παναγίας των Μυριοκεφάλων (20 Σεπεμβρίου), με την χαρακτηριστική απήχηση του γράμματος [ξ] και τις λοιπές συνδηλώσεις (Ξένος - ξενίας):

                                 

Ξένος τοις εν γη, σαις ληταίς, Ιωάννη,

ξενίας λαμπράς ηξιώθης αξίως.

 

Το πρώτο, το εισαγωγικό επίγραμμα τού κάθε μήνα, την αναφορά του έχει, πάντα, στον συγκεκριμένο μήνα και στις χαρακτηριστικές ιδιαιτερότητες του. Έτσι, δειγματικά, για τον μήνα Μάρτιο, διαβάζουμε, στην «ελληνίδα» γλώσσα, τις γνωστές παροιμίες: «Μάρτης είναι πότε κλαίει πότε γελάει» ή, άλλαις λέξεσιν, «Μάρτης ο πεντάγνωμος»!

 

               Ώσπερ της Ρώμης Ιανός ο προστάτης

               δύω μορφάς δεικνύεις, θερμού και κρύους,

               γελών άμα τε και εν ταυτώ δακρύων,

               χελιδόνα καλείς την νοσσιάν πήξαι,

               ως των νεοττών ηδείαις μελωδίαις

               αιθήρ εμπλησθή χάριτος τ’ ευφροσύνης.

                                     

Στο ακροτελεύτιο αυτό σημείο τής παρουσίασής μας κρίνουμε σκόπιμο να παραθέσουμε και το κύκνειο τού βιβλίου επίγραμμα, «εις εαυτόν» επιγραφόμενο, εκπληκτικό δείγμα επιγραμματικού λόγου, φέροντος τα στοιχεία τού είδους και περίληψη των περιεχομένων τού όλου έργου.          

Εις εαυτόν

Αναξία χερί, και πνεύματι ενδείας

θέλω αγιώνυμα τέκνα της Κρήτης,

υμών το μαρτύριον και την θυσίαν

μέλψαι ως αντίδωρον, αλλ’ ουκ ισχύω

ισχνού όντος τού ευτελούς μου καλάμου.

  Ο κ. Νικόλαος Παπαδογιαννάκης αξίζει πολλών συγχαρητηρίων και θερμών ευχαριστιών και γι’ αυτήν την τελευταία προσφορά του στον απαιτητικό χώρο του Επιγράμματος και τής εκκλησιαστικής στιχουργίας. Στον χώρο αυτόν ο κ. Παπαδογιαννάκης δεν είναι ο απλός ταλαντούχος υμνωδός, αλλ’ ο πιστός γνώστης τού είδους, ο επιστήμων τής Γλώσσας, με τίτλο διδακτορικό στον επιστημονικό τομέα της Βυζαντινής Φιλολογίας. Ευχή μας να έχει υγεία και δύναμη, για να συνεχίζει τη γόνιμη, εργώδη και δημιουργική δραστηριότητά του.