ΤΟΥ ΡΕΘΥΜΝΟΥ Ή ΤΗΣ ΡΕΘΥΜΝΗΣ;



Η Παραλία, ο Φάρος και η Φορτέτσα
 του παλιού Ρεθύμνου (1930;)


       ΤΟΥ ΡΕΘΥΜΝΟΥ
                       Ή ΤΗΣ ΡΕΘΥΜΝΗΣ;


ΚΩΣΤΗ ΗΛ. ΠΑΠΑΔΑΚΗ

   Χρόνια, τώρα, ασχολούμαι με τη συγκέντρωση, επεξεργασία και ταξινόμηση των τοπωνυμίων της  επαρχίας Αγίου Βασιλείου (36 χωριά- 8000, περίπου, τοπωνύμια). Ερευνώντας, λοιπόν, αυτόν τον θαυμαστό τοπωνυμικό πλούτο της παραπάνω επαρχίας, αλλά και του νησιού μας γενικότερα, ερεύνησα και τον προβληματικό τύπο της ονομασίας της πόλης μας, όταν αυτή εκφέρεται στη γενική του θηλυκού ("Ρεθύμνης"), προκειμένου να εκφράσει το όνομα της πόλης ή, συνηθέστερα, του νομού. Από την έρευνά μου αυτήν έχω να καταθέσω τα εξής, προς αποκατάσταση του όλου ζητήματος που έχει ανακύψει.
    Σύμφωνα με την απόφαση 286/8-2-1919 της Επιτροπείας των Τοπωνυμιών της Ελλάδος, επί του εγγράφου αριθμ. 2190 του Υπουργείου Εσωτερικών, της 4ης Φεβρουαρίου 1919,
«η ονομασία του νομού Ρεθύμνου είναι ορθή, διότι είναι αυτή η της πρωτευούσης αυτού εις ουδέτερον γένος εκφερομένη. Διετηρήθη δ’ εκ παλαιοτάτου χρόνου αύτη, διότι φαίνεται ότι από της αρχαιότητος ουδέποτε έπαυσε οικούμενος ο τόπος εκείνος και φέρων το αυτό όνομα. Ο τύπος του ονόματος της αρχαίας πόλεως, ως ασφαλώς γιγνώσκομεν εκ των νομισμάτων, είναι Ρίθυμνα. Εκ συμφυρμού του αρχαίου τούτου τύπου και της σημερινής εκφοράς επλάσθη το όνομα της Ρεθύμνης. Όθεν φανερόν είναι ότι προτιμοτέρα η ονομασία του νομού Ρεθύμνου, εκτός αν εξ υπερβολικού φιλάρχαιου ζήλου απορρίπτοντες τον σήμερον εν χρήσει τύπον του ονόματος ηθέλομεν εκλέξη τον αρχαίον. τότε δ’ όμως δεν έπρεπε να ονομασθή νομός Ρεθύμνης αλλά Ριθύμνης (βλ. Ν. Γ. Πολίτου, Γνωμοδοτήσεις περί μετονομασίας συνοικισμών και κοινοτήτων, Εν Αθήναις 1890, σ. 156).
     Η παραπάνω, λοιπόν, απόφαση της Επιτροπείας επί των τοπωνυμιών της Ελλάδας, του 1919, ξεκαθαρίζει σαφώς το θέμα. Προτιμότερη, λέγει, είναι η ονομασία «Ρεθύμνου» και όχι «Ρεθύμνης».Το τοπωνύμιο, στην περίπτωση αυτή, δεν καταργείται, ούτε και χάνεται. απλά συγκεκριμενοποιείται σε έναν τύπο αντί των δύο με τους οποίους, αστόχαστα, εκφέρεται σήμερα. Δεν είναι, εδώ, η ίδια περίπτωση με την Αρκούδαινα- Αρχοντική ή το Γενί Γκαβέ- Δροσιά, που με την μετονομασία τους το πρώτο τοπωνύμιο καταδικάζεται, πράγματι, σε αφανισμό μαζί και η ιστορία του. Στη περίπτωση του Ρεθύμνου το τοπωνύμιο δεν καταργείται, δεν χάνεται. Αυτό που σημαίνει Ρίθυμνα σημαίνει και το Ρέθυμνα και το Ρεθύμνη και το Ρέθεμνος και το Ρέθυμνο. Απλά, για λόγους πρακτικούς, διαγράφουμε το ανύπαρκτο, σήμερα, λόγιο απολίθωμα «Ρεθύμνης» και- τι πιο λογικό- κρατάμε τον τελευταίο υπαρκτό τύπο- «Ρέθυμνο»- στην αλυσίδα της εξέλιξης του τοπωνυμίου, όπως αυτός φέρεται σήμερα στο στόμα του λαού μας, σε ουδέτερο γένος. Το λόγιο απολίθωμα «Ρεθύμνης» το παραδίνουμε στους ειδικούς μελετητές, μαζί με τους άλλους πενήντα τύπους με τους οποίους διασώζεται η ονομασία της πόλης μας.
    Μπορεί, τώρα, ο Γ. Χατζιδάκις πρώτος να υποστήριξε ότι ο τύπος Ρέθυμνο(ν) επεβλήθη από την παραπάνω Επιτροπή του 1919 και ότι είναι νόθος. Όμως, όπως και να έχει το πράγμα, ο τύπος αυτός επικράτησε απόλυτα στον 20ο αιώνα και αποτελεί, σαφώς, σήμερα, τη φυσική συνέχεια του τοπωνυμίου. Επί πλέον, δε νομίζω ότι απέχει φωνολογικά και μορφολογικά των λοιπών τύπων που διαμορφώθηκαν κατά την εξελικτική πορεία του τοπωνυμίου από τα αρχαιότατα χρόνια μέχρι σήμερα- συνεχίζοντας πεισματικά να διατηρεί τους χαρακτηριστικούς σημασιολογικούς φθόγγους [ε] και [υ]- [Ρίθυμνα, Ρέθυμνα, Ρεθύμνη, Ρέθεμνος, Ρέθυμνο(ν)]. Και, ακόμα, οφθαλμοφανώς, αποτελεί φυσική συνέχεια του προτελευταίου εξ αυτών («Ρέθεμνος»), που ήταν σε ευρεία χρήση ανάμεσα στα λαϊκά στρώματα της Κρήτης, κατά την περίοδο της Βενετοκρατίας: «Εμένα λέσι Χάνδακα και Ρέθεμνος εσένα» (Μ. Τ. Μπουνιαλή, Κρητικός Πόλεμος, έκδ. Αγαθ. Ξηρουχάκη, Τεργέστη 1908, 582).
    Με την τροποποίηση αυτήν αποφεύγεται, ασφαλώς, η ταλαιπωρία, η σύγχυση, η ασάφεια και η απορία, στην οποία οδηγεί η παράλληλη χρήση και των δύο τύπων του ονόματος. Θυμάμαι φίλους μου, μορφωμένα παιδιά- μη Ρεθεμνιώτες- κατά τα φοιτητικά μου χρόνια στην Αθήνα, αλλά και κατά τα στρατιωτικά μου στη μακρινή Φλώρινα, που μου ονόμαζαν την πόλη μας Ρέθυμνα και Ρέθυμνο, στο θηλυκό γένος. «Κώστα, πήγες στη Ρέθυμνο;», μου είχε πει κάποια φορά ένας συμφοιτητής μου, επηρεασμένος, φυσικά, από τη γενική Ρεθύμνης με την οποία έβλεπε στους χάρτες να εκφέρεται ο νομός μας- κλίνοντας, και πάλι, λάθος το ουσιαστικό. Τόση σύγχυση και αμηχανία δημιουργεί αυτή η γενική Ρεθύμνης και, μάλιστα, στους αγνοούντες. Και άντε εγώ να του εξηγώ το φαινόμενο αυτό της διπλοτυπίας στο όνομα της πόλης μου!!…
    Αυτό το ίδιο, ασφαλώς, πρέπει να ισχύσει και σε άλλες περιπτώσεις ελληνικών πόλεων και χωριών, που παρατηρούνται δύο τύποι στην εκφορά της ονομασίας τους (συνήθως λόγιος, παράλληλα προς τον λαϊκό). Να λέμε, δηλαδή, «Ακαδημία της Αθήνας» ή «Πανεπιστήμιο της Αθήνας» και όχι «Ακαδημία Αθηνών» ή «Πανεπιστήμιο Αθηνών».
    Κάνω τις προτάσεις μου αυτές γνωρίζοντας πολύ καλά ότι καμιά πολιτική βούληση και καμιά διδασκαλία δεν μπορούν, δυστυχώς, εύκολα να επιβάλλουν αυτά τα πράγματα στον λαό, ο οποίος παραμένει στερρά προσηλωμένος στα παραδεδομένα, χωρίς να εξετάζει το αστόχαστο αυτών.

Δήμος Φοίνικα- Λίμνη Πρέβελη


Εντελώς τυχαία, ψάχνοντας στα φωτογραφικά μου αρχεία, έπεσα στις παρακάτω φωτογραφίες....
(Ευχαριστώ τον Δήμο Φοίνικα για την ευγενική παραχώρηση των φωτογραφιών)











11. Α Σ Ω Μ Α Τ Ο Σ ( Β΄ Μ Ε Ρ Ο Σ )


ΧΩΡΙΑ ΤΟΥ ΝΟΜΟΥ ΜΑΣ
ΔΗΜΟΣ ΑΓΙΟΥ ΒΑΣΙΛΕΙΟΥ

11. Α Σ Ω Μ Α Τ Ο Σ
( Β΄ Μ Ε Ρ Ο Σ )

ΚΩΣΤΗ ΗΛ. ΠΑΠΑΔΑΚΗ
http://ret-anadromes.blogspot.com

Στον όσιο Νικόλαο τον Κουρταλιώτη
θείον τής Λάμπης βλάστημα και Ασωμάτου αγαλλίαμα, και
Στον Μελχισεδέκ Τσουδερό, ηγούμενο τής Ι. Μονής Πρέβελη,
λαμπρό αγωνιστή και δραστήριο μέλος τής Φιλικής Εταιρείας
.


Φυσικές ομορφιές τού χωριού

Το Κουρταλιώτικο Φαράγγι- Το Μοναστήρι τού Πρέβελη- Η ρωμαϊκή γέφυρα
Εντυπωσιακή περιγραφή τού Κουρταλιώτικου φαραγγιού [1] , μήκους δύο περίπου χιλιομέτρων- μας κάνει επίσημος περιηγητής τής Κρήτης, στα 1873, ο τότε διάδοχος τού γερμανικού δουκάτου Σαξ- Μάινιγκεν και αργότερα αντιβασιλέας Βερνάδος (1851- 1926). Ο Βερνάδος συγκρίνει το Κουρταλιώτικο φαράγγι με αυτό τής Σαμαριάς και βρίσκει τη δύναμη τής εικόνας του περισσότερο εντυπωσιακή(!). Ο ίδιος προσωπικά, λέγει, ποτέ δεν είχε ξαναδεί τοπίο τόσο δυνατό και πρωτότυπο..., ενώ ένας από τους συνοδοιπόρους του, που γνώριζε καλά την Ελβετία, έλεγε ότι η χαράδρα αυτή, το Κουρταλιώτικο φαράγγι, μπορούσε να συγκριθεί μόνο με αυτήν που βρίσκεται μεταξύ Andermatt και Amsteg τής Ελβετίας. Ανύπαρκτος, τότε και ένας έστω στοιχειώδης δρόμος επί τού φαραγγιού έκανε το φαράγγι ιδιαίτερα δύσκολο στην προσπέλασή του, ώστε χρειάστηκαν ο Βερνάδος και η συνοδεία του μιαν ολόκληρη ώρα για να το περάσουν. Και ήταν τότε που ξέσπασε όλη η συνοδεία τού υψηλού επισκέπτη τής περιοχής σε φωνές ενθουσιασμού καταγοητευμένοι από το ασύγκριτο θέαμα…
Στη συνέχεια αναφέρεται με συντομία στο μοναστήρι τού Πρέβελη, το οποίο χαρακτηρίζει μισοερειπωμένο και κρυμμένο μέσα σε δέντρα και θάμνους και στη ρωμαϊκή γέφυρα (ασφαλώς αυτήν τού Μεγάλου ποταμού), που άπλωνε το τόξο της πάνω από ένα ρυάκι με καθαρό νερό.
Σε όλα αυτά τα αξιοθαύμαστα ο Βερνάδος ανακαλύπτει μια μίξη θαυμαστή, μια εικόνα με στοιχεία από την Ελβετία, την Ιταλία και την Ανατολή που δημιουργούσαν στον οδοιπόρο συνεχείς εκπλήξεις και το δίλημμα τι να δει και τι να πρωτοθαυμάσει στην περιοχή αυτήν [2] .

Οικογένειες τού χωριού
Κυριότερες οικογένειες τού χωριού είναι οι:
Σουμπασάκηδες, Γεωργουλάκηδες, Γκαλονάκηδες, Παπαδάκηδες, Φραγκιαδάκηδες, Καλλέργηδες, Σταυριανάκηδες.

Εκκλησίες τού χωριού
Βυζαντινοί ναοί τού χωριού είναι οι Άγιοι Ασώματοι, που- όπως έχουμε ήδη αναφέρει- έδωσαν το όνομά τους στο χωριό [3]. Ο ναός είναι μικρών διαστάσεων (5,30Χ2,60) και βρίσκεται μέσα στον οικισμό. Στην κόγχη τού ιερού διακρίνονται αγιογραφίες κάτω από τον ασβέστη. Άλλος ναός είναι αυτός τού Αγίου Ιωάννη (του Προδρόμου), ανατολικά τού χωριού, στην τοποθεσία «Ταλιεράδω», κοντά στο Φραττιανό φαράγγι. Διασώζονται αρκετές τοιχογραφίες, όπως στην κόγχη τού ιερού δυο από τους τέσσερις Ιεράρχες, στο αέτωμα- πάνω από την κόγχη τού ιερού- το Άγιο Μανδήλιο, και στο ανατολικό άκρο τής καμάρας η Ανάληψη. Στον βόρειο τοίχο τού κυρίως ναού διακρίνονται σκηνές από τη ζωή τού Αγίου Ιωάννη τού Προδρόμου, ιδιαίτερα δε η γέννηση αυτού. Στο νότιο τοίχο εικονίζεται η Γέννηση, η Βαϊοφόρος και ίχνη άλλων τοιχογραφιών κάτω από άλατα [4] .
Εκτός των παραπάνω ναών, και αυτού τού οσίου Νικολάου, στο Φαράγγι, στο χωριό ανήκουν και οι ι. ναοί τής αγίας Άννας, του αγίου Ιωάννου τού Πρασιώνη (λένε από κάποιον μοναχό που καταγόταν από τον Πρασέ), του αγίου Γεωργίου και της Μεταμορφώσεως τού Σωτήρα, στη θέση, επίσης, Ταλιεράδω.

Συμμετοχή των κατοίκων στους Αγώνες τού Έθνους
Ουσιαστικότερη προσφορά των κατοίκων τού χωριού υπήρξε η βοήθειά τους, στα χρόνια τής Κατοχής, στη φυγάδευση Ελλήνων και συμμάχων αντιστασιακών μέσω τής Λίμνης τού Πρέβελη, όπου, ως γνωστόν, προσέγγιζαν τα υποβρύχια των συμμάχων. Όμως, οι Γερμανοί αντιλήφθηκαν αυτό το σημείο φυγάδευσης και στις αρχές Αυγούστου τού 1941 κατέλαβαν την περιοχή και δυσκόλεψαν την κατάσταση.

Προϊόντα τού χωριού- ασχολίες των κατοίκων
Οι κάτοικοι ασχολούνται κυρίως με τη γεωργία και την κτηνοτροφία. Το χωριό παράγει πολλά χαρούπια, λάδι, κτηνοτροφικά και λίγα κηπευτικά.

Σπηλαιολογικός πλούτος
Τέλος, από τον σπηλαιολογικό πλούτο τού χωριού σημειώνουμε το χαρακτηριστικό σπήλαιο Σκορδόσπηλια, που την ονομασία του οφείλει σε κάποιο φυτό που μοιάζει με σκόρδο και φύεται στη ζώνη εισόδου τού σπηλαίου, τον Κυνηγόσπηλιο, του Τρύπη το Σπηλιάρι και τον Ηγουμενόσπηλιο, όπου απομονώθηκε γύρω στο 1810 ο ηγούμενος Μακάριος, της μονής τού Πρέβελη, ύστερα από δική του επιθυμία και όπου διέμεναν κατά τις επαναστατικές περιόδους οι ασθενείς τής Ι. Μ. Πρέβελη ή σε ειρηνικές περιόδους απομόνωναν, κυρίως, τους λεπρούς μοναχούς. Υπάρχει τέτοια παράδοση για απομόνωση σε αυτό το σπήλαιο λεπρού ηγουμένου, απ’ όπου και το όνομα. Τέλος, τα σπήλαια με τις ωραίες παραδόσεις, όπως τσ’ Αλεπούς την Τρύπα, που λέγεται ότι έβαλαν ένα κόκορα και βγήκε στις Ατσιπάδες και, τέλος, το σπήλαιο Αγιοθέσι, με παράδοση διαμονής σε αυτό του Αγίου Νικολάου του Κουρταλιώτη (1η Σεπτ.). Σε αυτό, μάλιστα, το τελευταίο σπήλαιο η λαϊκή ευσέβεια δείχνει ακόμα και τους λάκκους που σχηματίστηκαν από τα γόνατα του προσευχόμενου Αγίου.

ΥΠΟΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
[1]. Το όνομά του αποδίδεται στους ήχους που μοιάζουν με κούρταλα (κρόταλα), όταν στο φαράγγι φυσάει δυνατός άνεμος.
[2]. Βλ. την περιγραφή αυτήν των εντυπώσεων τού Γερμανού πρίγκιπα Βερνάδου στον Γ. Π. Εκκεκάκη, «Οι εντυπώσεις ενός Γερμανού πρίγκιπα από το Ρέθυμνο τού 1873», εφημ. Ρεθεμνιώτικα Νέα τής 26/27 Αυγούστου 2006. Όπως δηλώνει, πηγή του είναι μια δημοσίευση τού κειμένου, σε μετάφραση τού Χανιώτη Καθηγητή και Ακαδημαϊκού Ιωάννη Καλλιτσουνάκη (1878- 1966), από τον «Κρητικό Αστέρα» τού 1907.
[3]. Ασώματος, όπου ναός των Ασωμάτων Μιχαήλ και Γαβριήλ. Εδώ το α- είναι στερητικό, και σημαίνει αυτόν που δεν έχει σώμα, όπως οι άγγελοι. Πρβλ. και Α-ν-άβυσσος [Κων. Αμάντου, Τοπωνυμικά Σύμμεικτα, Αθηνά 22 (1910),195].
[4]. Θεοδ. Στ. Πελαντάκη, Βυζαντινοί Ναοί τής επαρχίας Αγίου Βασιλείου Ν. Ρεθύμνης, Ρέθυμνο
1973, 16.