ΓΙΑ ΤΗ ΜΗΤΕΡΑ ΜΙΛΟΥΜΕ ΣΗΜΕΡΑ

ΓΙΑ ΤΗ ΜΗΤΕΡΑ ΜΙΛΟΥΜΕ ΣΗΜΕΡΑ
(Ομιλία και σχολιασμοί επί θεομητορικών ύμνων, με την ευκαιρία τής εορτής τής Μητέρας, στην εκδήλωση που έγινε στο Λύκειο Ελληνίδων Ρεθύμνου, στις 11 Μαΐου 2008) 

ΚΩΣΤΗ ΗΛ. ΠΑΠΑΔΑΚΗ

Για τη Μητέρα μιλούμε σήμερα. Για το ανεκτίμητο αυτό αγαθό, πολύτιμο δώρο τής φύσης στα πλάσματά της. Για την ύπαρξη που φέρνει στη ζωή ένα νέο πλάσμα, το τρέφει με το γάλα της, σκύβει με στοργή πάνω από την κούνια του, το μαθαίνει να χαμογελά, να τρώγει, να βαδίζει να ομιλεί, το παρακολουθεί σ’ όλη την πνευματική και κοινωνική του ανέλιξη, γίνεται το κέντρο τής ζωής του, «το άγιο υφάδι που υφαίνεται η ζωή», κατά που έγραψε ο ποιητής μας Γ. Αθάνας.

Το να είσαι μητέρα σημαίνει την πιο μεγάλη χαρά τής ζωής, αλλά και την πιο μεγάλη ευθύνη απέναντι στη ζωή. Το να είσαι μητέρα σημαίνει να ξέρεις καλά πως η χαρά κι ο πόνος έχουν την ίδια ρίζα. Το να είσαι μητέρα σημαίνει να αισθάνεσαι τον εαυτό σου καλεσμένο από κάθε χαρά κι από κάθε πόνο είτε αυτά εκφράζονται με τα λόγια, είτε κρύβονται στα βάθη τής καρδιάς. Να γίνεσαι οδηγός με συνειδητή ευθύνη τού παιδιού σου.

Αυτή η πνευματική σχέση που καλλιεργείται ανάμεσο μητέρας και παιδιού μεταγγίζεται στο παιδί ως προστασία, στοργή, ενδιαφέρον, ως αγρυπνία, ως αγάπη μέχρι αυτοθυσίας. Τα λόγια της, το γλυκό της νανούρισμα και το ζωντανό το παραμύθι της, το χάδι της, το μειδίαμά της, το παράδειγμά της, γενικά, επηρεάζουν, εμπνέουν, υποβάλλουν, κατευθύνουν, καθοδηγούν και συγκροτούν κι αποτυπώνουν τα πρώτα συναισθήματα τής παιδικής ψυχής, στην οποία η μητέρα ακτινοβολεί φως, θερμότητα, στοργή, αγάπη, θυσία! Αν δεν ήταν η μάνα θάλειπε από τη ζωή, από τον κόσμο μας η μεγάλη συμπόνια, η βαθιά καλοσύνη, η εσώκαρδη ευσπλαχνία, η αυταπάρνητη αγάπη. η αγάπη που εξακολουθεί να υφίσταται κι εκεί όπου δεν βρίσκει καμιά, μα καμιά ανταπόκριση. Μεγάλη η δύναμη τού μητρικού ενστίκτου, ακαταμάχητη η φυσική στοργή τής μάνας.

Πολύ σωστά είπαν ότι ο άνδρας είναι ο νούς στην οικογένεια, η δε γυναίκα- σύζυγος και μητέρα- είναι η καρδιά, το εσώτερο κέντρο, το θεμέλιο τού σπιτιού. Κι ο χαρακτηρισμός αυτός δεν είναι μια απλή ποιητική έκφραση, είναι η ίδια η πραγματικότητα.

* * * 

Από τα πανάρχαια, ακόμη, χρόνια, η μητέρα κατέχει θέση κυριαρχική στον μύθο, στη λαϊκή παράδοση, στο λαϊκό τραγούδι. Η Γη, η Κυβέλη, η Δήμητρα, οι θεές μητέρες, οι θεές τής γονιμότητας, έχουν καίρια θέση στη Μυθολογία. Η μητρική στοργή έχει, επίσης, εμπνεύσει αριστουργήματα στην παγκόσμια και την ελληνική Λογοτεχνία και κυρίως στο δημοτικό μας τραγούδι, στην έντεχνη ποίηση, στην τέχνη, στη μουσική. Αμέτρητα είναι τα ποιήματα που εξυμνούν την ιδιότητα τής μητέρας, το μέγεθος τής αυτοθυσίας της για το παιδί της, τη σημασία που έχει η στοργική παρουσία της για την ανάπτυξή του. Το ίδιο αμέτρητα είναι και τα πεζογραφήματα, τα δοκίμια, οι ζωγραφικοί πίνακες, οι μουσικές συνθέσεις και τα θεατρικά έργα που είναι αφιερωμένα στη μητέρα, δείγματα από τα οποία θ’ ακούσουμε στην αποψινή μας εκδήλωση για τη Μητέρα.

Φωτό: Εύα Λαδιά- Κωστής Παπαδάκης, στην εκδήλωση για τη Μητέρα, στο Λύκειο Ελληνίδων Ρεθύμνου 

Η Βυζαντινή Υμνολογία και η χριστιανική ζωγραφική θεοποίησε τη μητέρα πάνω στο πρόσωπο τής Παναγίας, κι αυτό δεν μπορούσε ν’ αφήσει αδιάφορους τους ανθρώπους. Να γιατί η γιορτή τής Παναγίας θερμαίνει τόσο πολύ τις ψυχές μας. Γιατί είναι και η γιορτή τής Μητέρας. Της Μητέρας τού Θεού, βέβαια. Ναι αλλά προσκυνώντας τη Μητέρα τού Θεού, τίποτε δεν μας εμποδίζει να καταθέτουμε τον φόρο τής αγάπης μας και τής λατρείας μας και στη δική μας τη μητέρα. Κι όσοι δεν έχουμε πια τη μητέρα μας συγκεντρώνουμε τη σκέψη μας στη μνήμη της, θυμόμαστε το θλιμμένο της χαμόγελο και υψώνουμε το κεφάλι ψηλά στον ουρανό, όπου τη νιώθουμε να βρίσκεται και να μας παρακολουθεί, για να επικαλεστούμε την αγάπη της και την ευλογία της.

Είναι αλήθεια πως και μόνη η επίκληση τού ονόματος τής Παναγίας γεμίζει τις καρδιές των ανθρώπων με ευφροσύνη και η ενατένιση τού προσώπου Της σταλάζει το βάλσαμο τής ελπίδας και δίνει φτερά στις απελπισμένες ψυχές. Για τον απλό άνθρωπο τής Κρήτης, ειδικά, η Παναγιά είναι η ελπίδα κι η παρηγοριά, η προστασία και η βοήθεια. Για τις μητέρες, πάλι, όλου τού κόσμου η χρυσή γέφυρα που ενώνει την ψυχή τού παιδιού τους με τον κόσμο τού ουρανού, το πρόσωπο στο οποίο μπορούν να προσβλέπουν και να αντλούν νάματα ευσέβειας, αγάπης, αλήθειας και αρετής για την ανατροφή των παιδιών τους.

Αγαπητοί μου φίλοι,

Για τη Μητέρα μιλούμε σήμερα, για τις μανάδες όλου του κόσμου. Για το αδιατίμητο και περιπόθητο αυτό αγαθό, για τη μητέρα τραγουδούμε σήμερα, για την μητέρα ψάλλουμε, για τη μάνα μας, για την Μητέρα του Θεού, για την Μάνα όλου του Κόσμου.

Σας ευχαριστώ!

                                                   Φωτό: Η Βυζαντινή χορωδία υπό τον Αντ. Μιχελιουδάκη και η λαϊκή Ορχήστρα

ΑΝΑΛΥΣΗ  ΘΕΟΜΗΤΟΡΙΚΩΝ ΥΜΝΩΝ ΓΙΑ ΤΗΝ ΠΑΝΑΓΙΑ ΜΗΤΕΡΑ ΤΟΥ ΘΕΟΥ 

1. Σήμερον τής σωτηρίας ημών τό Κεφάλαιον καί τού απ' αιώνος Μυστηρίου η φανέρωσις, ο Υιός τού Θεού Υιός τής Παρθένου γίνεται, καί Γαβριήλ τήν χάριν ευαγγελίζεται, Διό σύν αυτώ τή Θεοτόκω βοήσωμεν, Χαίρε Κεχαριτωμένη, ο Κύριος μετά σού. 

(Απολυτίκιο τής εορτής τού Ευαγγελισμού)

Ο Ευαγγελισμός τής Θεοτόκου είναι ένα θαύμα, είναι ένα μυστήριο, που μόνο ο πολύ πνευματικός, ο πολύ πιστός άνθρωπος μπορεί να το νιώσει. Είναι ένα μυστήριο μέγα ο Ευαγγελισμός, με τεράστια σημασία για τη ψυχή τού ανθρώπου, γιατί ποτέ δεν ακούστηκε, ούτε έγινε, ούτε θα ξαναγίνει ποτέ μια «Παρθένος» Μητέρα, μια Παρθένος, με φύση και σάρκα ανθρώπινη, μητέρα τού ίδιου τού Θεού! 

Παραθέτουμε λίγες γραμμές από έναν λόγο τού επισκόπου Καλαβρύτων και ιεροκήρυκα τού δούλου Γένους Ηλία Μηνιάτη, στον Ευαγγελισμό τής Θεοτόκου περίφημο για την σχέση αυτήν ανάμεσα σε Μητέρα και Γιο: «Σιμά εις την χάριν να είναι Παρθένος και Μητέρα Θεού, που έλαβε η Θεόνυμφος Δέσποινα, έχει και τούτο το άλλο. να είναι και μητέρα όλων των χριστιανών. Μητέρα, λοιπόν, ανάμεσον Θεού, τον οποίον έχει Υιόν Της φυσικόν, για τη γέννηση, και ανάμεσον των χριστιανών, τους οποίους έχει ομοίως υιούς Της για την υιοθεσία. Όταν μεσιτεύει προς τον Θεό για τους χριστιανούς, αυτή μεσιτεύει προς τον Υιόν της, για τους γιούς της…. Τι μπορεί να ζητήσει μια τέτοια Μητέρα και να μην το λάβει από τέτοιον Υιό; Τι μπορούμε εμείς να ζητήσουμε και να μην το λάβουμε από τέτοια Μάνα. Ορφανοί, ξένοι, άρρωστοι, αιχμάλωτοι τεθλιμμένοι, αμαρτωλοί μη λυπάστε! Εσείς όλοι έχετε μάνα, τη Μητέρα τού Θεού!» 

2. Άξιόν εστίν ως αληθώς μακαρίζειν σε την Θεοτόκον, την αειμακάριστον και παναμώμητον και Μητέρα του Θεού ημών. Την τιμιωτέραν των Χερουβείμ και ενδοξοτέραν ασυγκρίτως των Σεραφείμ, την αδιαφθόρως Θεόν Λόγον τεκούσαν, την όντως Θεοτόκον, σε μεγαλύνομεν. 

[Μεγαλυνάριο τής Υπεραγίας θεοτόκου. Πρόκειται για τον γνωστό αγγελοχάρακτο ύμνο, παλιό θαύμα τού Αρχαγγέλου Γαβριήλ (980 μ.Χ.)] 

Στην Παρθένο Μαρία οφείλουμε ευγνωμοσύνη, επειδή γέννησε τον Λυτρωτή και Σωτήρα Ιησού Χριστό. Έτσι, η Παρθένος Μαρία έγινε η χώρα τού αχώρητου και ο οίκος τής Σοφίας. Η αγνή και άσπιλη Μαρία, η πιστή και ταπεινή κόρη τής Βηθλεέμ, μπροστά στα μάτια τού Θεού βρέθηκε ως «η μόνη εν γυναιξί ευλογημένη και καλή». Αυτήν επέλεξε ο Ουράνιος, όταν ήλθε το πλήρωμα του χρόνου, για να γίνει Μητέρα τού Θεού και δι’ αυτής τής Μητέρας «ο Λόγος σαρξ εγένετο και εσκήνωσεν εν ημίν». 

Έτσι, οι θεολογικοί ύμνοι και λόγοι στην Κυρία Θεοτόκο είναι, σε τελευταία ανάλυση, δοξολογία σ’ αυτόν τον ίδιο τον Λόγο τού Θεού, που έγινε άνθρωπος για την σωτηρία τού ανθρωπίνου γένους.Και το όνομα τής Θεοτόκου, Μητέρα τού Θεού, περιέχει όλο αυτό το μυστήριο τής οικονομίας τής σωτηρίας. 

3. «Ἀλλότριον τῶν μητέρων ἡ παρθενία, καὶ ξένον ταὶς παρθένοις ἡ παιδοποιϊα, ἐπὶ σοὶ Θεοτόκε, ἀμφότερα ὠκονομήθη, διό σε πάσαι αι φυλαί τής γης απαύστως μακαρίζομεν».

(Θ΄ Ωδή καταβασιών Μεσοπεντηκοστής και τού Γενεθλίου τής Θεοτόκου- ψαλλόμενον αντί τού» Άξιον Εστίν», στην εορτή τού Γενεθλίου)

Στην κοινή πείρα τού ανθρωπίνου γένους η γέννηση– η μητρότητα– είναι αποτέλεσμα τής καταργήσεως τής παρθενίας και η “φύλαξη” τής παρθενίας έχει ως αποτέλεσμα την στέρηση τής μητρότητας. Αυτή την κοινή πείρα ψάλλει ο υμνογράφος άγιος Ανδρέας ο Κρήτης όταν λέει: «Αλλότριον των μητέρων η παρθενία και ξένον ταις παρθένοις η παιδοποιία". Συνεχίζει, όμως, λέγοντας: “επί σοι Θεοτόκε αμφότερα ωκονομήθη”. Με άλλα λόγια διατυπώνει το ίδιο νόημα με τον στίχο: “Εν τη γεννήσει την παρθενίαν εφύλαξας”. Είναι η ομολογία ότι στην Παναγία έχουμε την “κατόρθωση” του “μητροπαρθενικού κάλλους”. Συγκεντρώνει πάνω Της τη χάρη τής παρθενίας και τη χάρη τής μητρότητας. Η γέννηση τού Χριστού ήταν ελεύθερη από κάθε αναγκαιότητα. “Επεσκίασε” η χάρη τού Θεού την “Κεχαριτωμένη” και συνέδεσε μέσα στη μήτρα Της το κτιστό και το άκτιστο. Η σύνθεση τής παρθενίας με τη μητρότητα είναι η αφετηρία τής νέας ζωής τής χάριτος, η αρχή τής νεκρώσεως τού Θανάτου. Αυτή, βέβαια, η αντινομία, αυτό το αφύσικο γεγονός είναι φυσική συνέπεια τής θέσης τής Θεομήτορος μέσα στην όλη δημιουργία. Είναι το “μεθόριο” τής κτιστής και άκτιστης Δημιουργίας. Αυτή πρώτη απ’ όλη την κτίση- σύμφωνα με τον άγιο Γρηγόριο τον Παλαμά- δέχεται τη χάρη τού Θεού, την οποία, στη συνέχεια, κατανέμει “κατ’ αξίαν” σε όλα τα κτίσματα. Αυτή η “παρθενική γέννηση” και το “μητροπαρθενικό κάλλος” τής Θεοτόκου υμνούνται με τον στίχο τής ωδής που θα ακούσουμε αμέσως τώρα: “Αλλότριον των μητέρων η παρθενία και ξένον ταις παρθένοις η παιδοποιία”.

4. Θεοτόκε Παρθένε, χαίρε κεχαριτωμένη Μαρία, ο Κύριος μετά Σου, ευλογημένη Συ εν γυναιξί και ευλογημένος ο καρπός της κοιλίας Σου, ότι Σωτήρα έτεκες, των ψυχών ημών. 

(Ύμνος ψαλλόμενος σε πανηγυρική αρτοκλασία)

Τη Θεοτόκο πρώτη μακάρισε η Ελισάβετ, η οποία πλησθείσα υπό Πνεύματος Αγίου, ανεφώνησε φωνή μεγάλη και είπεν: «Ευλογημένη συ εν γυναιξί και ευλογημένος ο καρπός της κοιλίας σου, και μακαρία η πιστεύσασα, ότι έσται τελείωσις τοις λελαλημένοις αυτή παρά Κυρίου» (Λουκ. α' 42-45). Ο ευαγγελιστής Λουκάς, στη συνέχεια, αναφέρει την επάρασαν φωνήν εκ του όχλου και μακαρίσασαν την γαλακτοτροφήσασαν τον Κύριον Μητέρα (ια' 27). Τέλος, αυτή η ίδια η Θεοτόκος με πνεύμα προφητικό φωτισμένη αναγγέλλει την περιωπή Της μεταξύ πασών των γενεών, λέγοντας το γνωστό εκείνο: «Ιδού γαρ από του νυν μακαριούσί με πάσαι αι γενεαί κ.λπ» (Λουκ. α΄ 48). Και είναι αλήθεια ότι από του χρόνου εκείνου άρχισε ο μακαρισμός τής Θεοτόκου μέχρι σήμερα που ο χριστιανικός κόσμος μακαρίζει την Παναγία

Μητέρα, θεωρώντας την στις θεομητορικές Της εικόνες «αγκαλοφορούσα» το θείο Βρέφος.

5. Ω γλυκύ μου έαρ γλυκύτατόν μου τέκνον, που έδυ σου το κάλλος»

(Από τα Εγκώμια τής Μ. Παρασκευής, στάση Τρίτη)

Ήρθε το τέλος τής ανθρώπινης πορείας τού Θεανθρώπου. Οι προφητείες εκπληρώθηκαν, ο κύκλος των Παθών έκλεισε, το έργο Του έλαβε αίσιον τέλος, η σωτηρία των ανθρώπων εξασφαλίσθηκε.

Γερτή στον σταυρό, μια μαυροφορεμένη γυναίκα κλαίει, λιποθυμά. Είναι η Παναγία! Τη συνεφέρουν. Κλαίει, οδύρεται, φωνάζει: «Ω γλυκύ μου έαρ, γλυκύτατόν μου τέκνον, που έδυ σου το κάλλος;», δηλαδή, ώ γλυκιά μου άνοιξη, γλυκό μου παιδί, που χάθηκε το κάλλος τής μορφής τού προσώπου σου;

Η Παναγιά βασίλισσα τού πόνου, που πόνεσε περισσότερο απ’ όλους τούς ανθρώπους πολλές φορές, κατά τη διάρκεια τής επίγειας ζωής Της, καθίσταται η τραγική πανανθρώπινη Μάνα. Η αιώνια εκπρόσωπος των μανάδων που βλέπουν τα παιδιά τους να φυλακίζονται, να βασανίζονται, να οδηγούνται στον θάνατο. Το μοιρολόι της σπαρακτικό, ο θρήνος της απόλυτος. Δεν μπορεί να δεχτεί το τέλος τής ανθρώπινης φύσης τού Ιησού, παρότι είναι υποψιασμένη για τη Θεία Υπόστασή Του. Εκείνη είναι μια μάνα και το άψυχο κορμί στον σταυρό είναι ό,τι είχε στον κόσμο, ο γιος Της.

6. «Επί ξύλου βλέπουσα κρεμάμενον, Χριστέ, σέ τόν πάντων Κτίστην καί Θεόν, η σέ ασπόρως τεκούσα, εβόα πικρώς. Υιέ μου, πού τό κάλλoς έδυ τής μορφής σου; ου φέρω καθοράν σε αδίκως σταυρούμενον, σπεύσον ούν ανάστηθι, όπως ίδω καγώ, σού τήν εκ νεκρών, τριήμερον εξανάστασιν».

(Απόστιχο ιδιόμελο της Μ. Πέμπτης)

Επηρεασμένο το ιδιόμελο αυτό από τις σχετικές περικοπές των Ευαγγελίων και τη σχετική υμνογραφία τής Εκκλησίας αποτελεί έναν ανθρωποκεντρικό αφηγηματικό θρήνο για τη μαρτυρική πορεία τού Κυρίου προς τον σταυρικό θάνατο, ιδωμένη μέσα από τα μάτια και τα συναισθήματα τής τραγικής Του Μάνας. Και η ποιητική συγκίνηση κορυφώνεται και δημιουργεί την επιθυμητή μέθεξη τού ακροατή, όταν ο υμνογράφος, με τον πιο ανθρώπινα δραματικό τρόπο, παρουσιάζει τη μάνα τού Χριστού ως μια γυναίκα- μάνα που μιλάει στον γιο της με λόγια θρηνητικά και προσφωνήσεις που θυμίζουν μοιρολόγια τής δημοτικής μας ποίησης. Χρησιμοποιώντας το πιο δυναμικό στοιχείο επικοινωνίας, την ερώτηση και τον διάλογο[1], ο υμνογράφος αποδίδει αυτές τις πιο κορυφαίες σε δραματικότητα στιγμές τής ποίησης τής M. Εβδομάδος: «Υιέ μου, πού τό κάλλoς έδυ τής μορφής σου; Ου φέρω καθοράν σε αδίκως σταυρούμενον».

Και διερωτώμαι. πόσο σύγχρονος, αλήθεια, είναι σήμερα ο επιτάφιος θρήνος, περισσότερο από κάθε άλλη φορά; Πόσο σύγχρονο είναι το “ώ, γλυκύ μου έαρ, γλυκύτατόν μου τέκνον, που έδυ σου το κάλλος;». Πόσο σύγχρονος και επίκαιρος είναι ο λόγος της Παναγίας: “ Υιέ μου, πού τό κάλλoς έδυ τής μορφής σου;, ου φέρω καθοράν σε αδίκως σταυρούμενον, σπεύσας ουν ανάστηθι”. Σήμερα που ολόκληροι λαοί υποφέρουν και χάνουν την ομορφιά και την αίγλη τους, σήμερα που από την βαρβαρότητα τού πολέμου χιλιάδες μανάδες κλαίνε τα παιδιά τους επαναλαμβάνοντας τον θρήνο τής αιώνιας Μάνας, της Μάνας όλου τού κόσμου: “ Υιέ μου, πού τό κάλλoς έδυ τής μορφής σου; Ήσουν η ελπίδα τής ζωής μου, ήσουν το φως των οφθαλμών μου. Πώς έφθασες στο σημείο αυτό; Γλυκιά μου άνοιξη, γλυκό μου παιδί, που χάθηκε το κάλλος τής μορφής τού προσώπου σου;»…

Φωτό: Άποψη τού κοινού 

[1] Γεώργιος Μπαμπινιώτης, Το ΒΗΜΑ, 01-05-2005.