ΤΟΠΩΝΥΜΙΑ ΤΗΣ ΕΠΑΡΧΙΑΣ ΑΓΙΟΥ ΒΑΣΙΛΕΙΟΥ ΡΕΘΥΜΝΟΥ ΣΧΕΤΙΚΑ ΜΕ ΤΟ ΦΩΣ ΚΑΙ ΤΟΝ ΠΡΟΣΑΝΑΤΟΛΙΣΜΟ ΕΝΟΣ ΤΟΠΟΥ

 

ΤΟΠΩΝΥΜΙΑ ΤΗΣ ΕΠΑΡΧΙΑΣ

ΑΓΙΟΥ ΒΑΣΙΛΕΙΟΥ ΡΕΘΥΜΝΟΥ

ΣΧΕΤΙΚΑ ΜΕ ΤΟ ΦΩΣ ΚΑΙ ΤΟΝ ΠΡΟΣΑΝΑΤΟΛΙΣΜΟ ΕΝΟΣ ΤΟΠΟΥ

 

ΚΩΣΤΗΣ  ΗΛ. ΠΑΠΑΔΑΚΗΣ

Συντ. Φιλόλογος Καθηγητής- Θεολόγος

www.ret-anadromes.blogspot.com

http://historicalcrete.ims.forth.gr

 

         Στα τοπωνύμια που ακολουθούν η ονομασία μιας περιοχής καθορίζεται με βάση:

 α) το κριτήριο του φ ω τ ό ς, είτε με θετική σημασία (ηλιοφάνεια) [π.χ. στην Αντηλιάρα, στα Λιάτικα, στο Φωτεικόσπηλιο], είτε με αρνητική (σκότος) [π.χ. στσι Σκοτεινές Ελές, στη Σκουτάρα (= Σκοτάρα)] και

 β) τον  π ρ ο σ α ν α τ ο λ ι σ μ ό  είτε της ίδιας της περιοχής (στ’ Ανατολικό, στο Βορεινό, στο Νοτικό), είτε κάποιου κύριου χαρακτηριστικού στοιχείου αυτής [π.χ. μιας πηγής (στ’ Ανατολικό Νερό, στο Βορνό Τζιgούνι), ενός σπηλαίου (στ’ Ανατολικό Σπηλιάρι, στο Βορνόσπηλιο) κ.λπ.].

    Ακολουθούν τα σχετικά προς τις παραπάνω σημασίες τοπωνύμια της επαρχίας Αγίου Βασιλείου Ρεθύμνου.

 

Α.  Τοπωνύμια με βάση το κριτήριο του φ ω τ ό ς

       Ι. Τοπωνύμια που οφείλονται στον φ ω τ ι σ μ ό  μιας περιοχής με θετική σημασία (δηλαδή στην ηλιοφάνειά της) στην εν λόγω επαρχία εντοπίσαμε τα εξής ένδεκα (11), που αφορούν σε δεκαεπτά (17) από τα τριάντα εννέα (39) χωριά της επαρχίας[1]:

 

1. Αdηλιάρα, στην  (Αγία Πελαγία, Άγιος Ιωάννης, Αγκουσελιανά, Μέλαμπες, Σελλιά)

           Το ίδιο τοπωνύμιο απαντά και με διάφορες άλλες μορφές, όπως:

  Αdηλάρα, στην (Λευκόγεια),

  επίσης, στον πληθυντικό αριθμό, ως θηλυκό,

Adηλιάρες, στσ’ (Αγαλλιανός)

και στο ουδέτερο, στον πληθυντικό, επίσης, αριθμό ως

Αdηλιάρια, στα (Αγία Πελαγία, Μιξόρρουμα),

ενώ στο χωριό Άγιος Ιωάννης το ίδιο τοπωνύμιο απαντά και με τις μορφές:

Αdηλάρι (στ’), ως απλό, και σε περιφραστική εκφορά

στσ’ Αdηλιάρας τ’ Αρμί.

       Αρμί, από το προελληνικό ουσ. αρμός [μινωική ρίζα αρμο- (ύψος)] (= κορυφή, κορυφογραμμή, άκρη, ύψωμα, λόφος) και κατόπιν μεταπλασμού σε ουδέτερο δημιουργήθηκε το υποκορ. αρμί, κατά το κάμπος> καμπί, βίγλα> βιγλί, σέλλα >σελλί κ.λπ.[2]

   Με τα παραπάνω έξι τοπωνύμια έχουμε μια ενδιαφέρουσα σειρά τοπωνυμίων, που προσδιορίζουν μεσημβρινή περιοχή ή, άλλως, τόπο εκτεθειμένο σε δυνατό ήλιο, όπου, δηλαδή, υπάρχει έντονη αντηλιά και πρέπει- όπως μου είχε πει χαρακτηριστικά ο αείμνηστος λόγιος Γυμνασιάρχης Γιάννης Κουμεντάκης, από το χωριό Άγιος Ιωάννης (όπου το εν λόγω τοπωνύμιο απαντά τρεις φορές)- να βάλεις το χέρι στο πρόσωπό σου ως «αντήλιο», για να μπορέσεις να δεις μπροστά. Πρόκειται για τόπο που τον κτυπά κατ’ ευθείαν ο πρώτος πρωινός ήλιος.

      Διαφορετικό από τα παραπάνω τοπωνύμια (και μάλιστα τα: Αdηλάρα και Αdηλάρι των Λευκογείων και του Αγίου Ιωάννη), σχετικά προς το φως και τον ήλιο είναι το προσηγορικό αντιλάρισμα (από χωρίο του «Ερωτόκριτου»), που σημαίνει κοκκινωπή τρεμάμενη λάμψη και αντανάκλαση της φλόγας (από ρ. αντιλαρίζω)[3], αλλά και το αντιλάρα (από το ρήμα αντι+λαλώ), με την έννοια του αντίλαλου, που, αν φωνάξεις δυνατά, δημιουργείται σε μια περιοχή. Προς τούτο και διαφοροποιούμε τη γραφή τους Αdηλάρα και Αdηλάρι με [η] (από αντί+ήλιος), ενώ το Αντιλάρα με [ι], από ρήμα αντι+λαλώ.

Με την ίδια σημασία, του αντίλαλου, είναι και τα χαρακτηριστικά τοπωνύμια Φώνησσες, στσι (<φωνή), στο χωριό Κοξαρέ και Φανάρα, στη (<Φωνάρα < φωνή), στο χωριό Σακτούρια της ίδιας επαρχίας. 

 

2.  Λιάτικα, στα (Άγιος Βασίλειος, Κισσός) και Λιάτικο, στο (Ακτούντα)

   Όπως με βεβαίωσαν οι κάτοικοι, το τοπωνύμιο, στα παραπάνω τρία χωριά, δεν έχει καμιά σχέση με τη γνωστή ποικιλία αμπέλου (λιάτικο), όπως, αντίθετα, συμβαίνει στην περίπτωση του Βάτου, όπου το ίδιο τοπωνύμιο υποδηλώνει ύπαρξη φυτειών αμπέλου της εν λόγω ποικιλίας. Αντίθετα, στα παραπάνω τρία χωριά πρόκειται για μέρος με πλούσια ηλιοφάνεια καθ’ όλη τη διάρκεια της ημέρας, για περιοχή με μεσημβρινό προσανατολισμό, όπου, όμως, υπάρχουν ελαιώνες, οπότε, διερωτόμαστε μήπως- σε κάποια, από τις τρεις, περίπτωση- το τοπωνύμιο έχει σχέση με τις ελιές> Λιάτικα (;).

 

3.  Ξαθά, στα (Κοξαρέ)

   Πρόκειται για μέρος πολύ ανοιχτό, με διάχυτη ηλιοφάνεια και το τοπωνύμιο πιθανόν- όπως μου είπαν οι κάτοικοι- να υποδηλώνει το φωτεινό χρώμα του χώρου.

 

4. Παραλιό, στο (Ακτούντα)

      Από τον προσανατολισμό της περιοχής προς τον ήλιο (παρά+ ήλιος). Πρόκειται για ευήλιο μέρος.

 

5. Φωτεικόσπηλιο, στο (Ακούμια)

Ο λόγος για τη Σπηλιάρα, όπως ακούγεται, παρά την ακροθαλασσιά του χωριού. Πρόκειται για φωτεινό σπήλαιο (οπότε: φωτεινός+σπήλιος> Φωτεινόσπηλιος> και κατόπιν παραφθοράς Φωτεικόσπηλιος).

 

6.  Χιονίστρες, στσι (Γιαννιού)

   Εντυπωσιάζει το όνομα, γιατί πρόκειται για παραθαλάσσια περιοχή. Οι χιονίστρες, όπως με πληροφόρησαν στο χωριό, αφορούν σε άσπρα βραχάκια που, από μακριά, μέσα στο δυνατό φως του μεσημεριανού ήλιου, φαίνονται να ασπρίζουν σαν το χιόνι. 

  ΙΙ. Τοπωνύμια που οφείλονται στον φωτισμό της περιοχής, αλλά με αρνητική (από το σκότος) σημασία, στην εν λόγω επαρχία εντοπίσαμε τα εξής:

 

1. Σκοτεινές Ελές, στσι (Ακούμια)

  «Σκοτεινές» ονομάζονται οι ελιές, γιατί- όπως μου είπαν οι κάτοικοι του χωριού- στη συγκεκριμένη περιοχή, λόγω υψωμάτων που την περιβάλλουν, βραδιάζει γρήγορα, αλλά και γιατί το σκουρόχρωμα φύλλωμα των ελαιόδεντρων φαίνεται να επιτείνει το φυσικό αυτό φαινόμενο.

 

2. Σκοτεινό Λιβάδι, στο (Καρήνες)

 

       Λόγω του βάθους στο οποίο βρίσκεται το λιβάδι το κάνει να φαίνεται σκοτεινό (πβ. και στο Νο 5 το τοπωνύμιο στο Σκοτεινό Πρίνο, του χωριού  Δουμαεργειό).

 

3. Σκοτεινό Νερό, στο (Μύρθιος )

 

   Το «Σκοτεινό Νερό» αφορά σε σχίσμα, που κατεβαίνει περί τα 20 μ. εντός της γης, όπου υπάρχει αφθονία βλυχού- λόγω της συγγενείας του προς τη θάλασσα- και εξαιρετικά δροσερού νερού, το οποίο οι κάτοικοι πίνουν. Η μισή διαδρομή φωτίζεται από το ηλιακό φως και μάλιστα κατά το πρωί, λόγω του ανατολικού προσανατολισμού του σχίσματος, ενώ στο υπόλοιπο μισό επικρατεί απόλυτο σκότος απ’ όπου και το όνομα «Σκοτεινό Νερό». Στο βάθος, όπου βρίσκεται το νερό, ακούγεται υποβλητικό το βρούχος των κυμάτων της παρακείμενης Λιβυκής θάλασσας. Πρόκειται, πραγματικά, για ένα εντυπωσιακό γεωλογικό φαινόμενο.   

 

4.  Σκοτεινό Πέραμα, στο (Ακούμια)

   Το «Πέραμα» εδώ είναι ρυάκι. Το α΄ συνθετ. («σκοτεινός») εξηγείται και εδώ όπως και στο αμέσως επόμενο τοπωνύμιο.

 

5. Σκοτεινό Πρίνο, στο (Δουμαεργειό)

    Πρόκειται για αυλόχι (= κοιλάδα, μάλλον στενή, ανάμεσα σε όρη) που, λόγω του βάθους του, κάνει το πρινάρι να φαίνεται σκοτεινό.

 

6. Σκουτάρα, στη (Βάτος, Σακτούρια)

   Μάλλον από «Σκοτάρα», οπότε το εν λόγω τοπωνύμιο προδιαθέτει για σπήλαιο ή κοιλότητα του εδάφους. Όμως, πρόκειται για το αντίθετο^. για μέρος πολύ ψηλό (βουνό), που, συχνά, όπως μου είπαν στα εν λόγω χωριά, σκοτεινιάζει από τη συγκέντρωση πολλών σύννεφων.

 

Β.  Τοπωνύμια με βάση το κριτήριο του προσανατολισμού της περιοχής

 

      Ι. Τοπωνύμια που το όνομά τους οφείλεται στον προσανατολισμό μιας περιοχής ή με βάση κάποιο κύριο χαρακτηριστικό στοιχείο αυτής προς την Ανατολή, εντοπίσαμε τα εξής.

 

1. Ανατολικά, στ’ (Κεραμές)

Tο τοπωνύμιο είναι παραθαλάσσιο, στα νότια του χωριού, και δηλώνει τον ανατολικό προσανατολισμό του χώρου. Το ίδιο τοπωνύμιο στα χρόνια της Ενετοκρατίας ακουγόταν ως «Ανατολικό», στον ενικό αριθμό[4].

2. Ανατολικό στ’ (Άγιος Ιωάννης, Ακούμια, Ακτούντα, Ροδάκινο, Σακτούρια),

3. Ανατολικό Νερό στ’ (Κισσός, Μέλαμπες),

4. Ανατολικό Σπηλιάρι στ’ (Κισσός)

5. Ανατολικό Τζίγκουνα, στον (;)

Άγνωστο σήμερα τοπωνύμιο της Ενετοκρατίας[5]

         

     ΙΙ. Παρόμοια, τοπωνύμια που το όνομά τους οφείλουν στον προσανατολισμό της περιοχής ή κάποιου κύριου χαρακτηριστικού στοιχείου αυτής, προς τον βοριά.

1. Βορεινάδα, στη (Άγιος Βασίλειος)

2. Βορεινό, στο (Λευκόγεια)

3. Βορέ το Πέραμα (Σπήλι)

Ενώ όλα τα τοπωνύμια της ομάδας αυτής αφορούν στον προσανατολισμό προς τον βοριά, το παρόν τοπωνύμιο του Σπηλίου (στου Βορέ το Πέραμα), έχει τη σημασία «περάματος» από το οποίο διέρχεται ο βοριάς, άρα και δέρνεται το μέρος από τον βόρειο άνεμο. 

4. Βορινή Βρύση, στη (Λευκόγεια),

5. Βορινό Βρυσίδι, στο (Ακτούντα)

6. Βορνόσπηλιο στο (Λευκόγεια)  

7. Βορνοτζίγκουνο, στο (Σακτούρια)    

 

   Το πρώτο τοπωνύμιο «Βορεινάδα» (του χωριού Άγιος Βασίλειος) ακολουθούν και τα επόμενα έξι τοπωνύμια, της ίδιας επαρχίας, με αποβολή, όμως, και στα έξι, του ημίφωνου [ι] (Βορ[ει]νάδα> Βορνάδα), αλλά και με περιφραστική, επί πλέον, εκφορά στα πέντε τελευταία.

       8. Βορνάδα, στη (Μέλαμπες)

9. Βορνά, στα (Γιαννιού)

10.     Βορνά Βρυσίδια, στα (Πλατανές)

11.     Βορνή Ρίζα, στη (Μέλαμπες)

12.     Βορνό Βρυσίδι, στο (Μέλαμπες)

13.     Βορνό Πλάι, στο (Μέλαμπες)

14.     Βορνό Τζιgούνι, στο (Μέλαμπες)

 

      Τζίγκουνας, ο (μεγεθ.) και τζιγκούνι το (υποκορ.)= μικρή πηγή ύδατος, από την οποία το νερό τρέχει σε μικρή ποσότητα τον χειμώνα, σαν να το… «τσιγκουνεύεται» (πβ. τζιγκούνης= φιλάργυρος). Ο Γ. Φ. Δαφέρμος[6] «τζίγκουνα» ονομάζει την προσωρινή ροή νερού, που μόλις υγραίνει τον τόπο.

      ΙΙΙ. Επίσης, με νότιο προσανατολισμό απαντούν τα τοπωνύμια:

      1. Νοτικά, στα (Σακτούρια)

2. Νοτικό, στο (Βάτος, Κεραμές)

   Από τον προσανατολισμό του τόπου προς τα νότια ή, σε ορισμένες περιπτώσεις και από τον προσδιορισμό τόπου όχι σε σχέση με το μέρος που βρίσκεται κανείς, αλλά εκείνου που προσβάλλεται από τον νότιο άνεμο και προστατεύεται από τον βόρειο.

3. Παρανοτικό, στο

         Η περιοχή έχει προσανατολισμό προς τον Νότο.

---

[1]   Μέσα σε παρένθεση τοποθετούμε τα χωριά στα οποία απαντά το κάθε τοπωνύμιο.

[2] Ελευθερία Γιακουμάκη, «Το Μικρο-τοπωνυμικό της επαρχίας Κισάμου Κρήτης», ανάτ. από το    Λεξικογραφικόν Δελτίον. ιστ΄, Αθήνα 1986, 159-160.

[3]  Αλεξίου Στυλιανός, «Λέξεις Ερωτοκρίτου», Κρητολογία 2 (Ιαν. – Ιουν.  1976), 155-156.

      [4] Γιάννη Γρυντάκη, Το Πρωτόκολλο του Ρεθεμνιώτη νοτάριου Αντρέα Καλέργη (1634-1646), Αθήνα 1994, 223 και 387.

[5]  Γιάννη Γρυντάκη, Το Πρωτόκολλο του Ρεθεμνιώτη νοτάριου Αντρέα Καλέργη, ό.π.

[6]  Γ. Φ. Δαφέρμος «Μυλοποταμίτικα επώνυμα και τοπωνύμια», Επετηρίς Εταιρείας Κρητικών Σπουδών Β΄, Αθήναι 1939, 382.