ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΛΑΟΓΡΑΦΙΑ * * * Λαογραφικά των αγίων Τεσσαράκοντα Μαρτύρων * (9 Μαρτίου)

     

ΕΠΙΚΑΙΡΑ ΘΕΜΑΤΑ ΑΠΟ ΤΗΝ

    ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΛΑΟΓΡΑΦΙΑ

 

 

Λαογραφικά των αγίων Τεσσαράκοντα Μαρτύρων

  (9 Μαρτίου)

 

 

 ΚΩΣΤΗ ΗΛ. ΠΑΠΑΔΑΚΗ

         www.ret-anadromes.blogspot.com
http://historicalcrete.ims.forth.gr

 

 

                Οι άγιοι Τεσσαράκοντα Μάρτυρες (9 Μαρτ.), στρατιώτες στο ίδιο τάγμα, επί αυτοκράτορος Λικινίου, καταδικάστηκαν να διανυκτερεύσουν σε παγωμένη λίμνη και μετά τους έκαψαν όλους κατά τρόπον εκδικητικό, στοχεύοντας οι διώκτες τους να αποτρέψουν τον ενταφιασμό των μαρτύρων και να στερήσουν αυτούς από τις λοιπές μεταθανάτιες φροντίδες και την απόδοση τιμών στα λείψανά τους από μέρους των χριστιανών (320)^[1].

               Εγκώμια για τους Τεσσαράκοντα Μάρτυρες έγραψαν ο Μ. Βασίλειος και ο Γρηγόριος Νύσσης. Χαρακτηριστικός ο λόγος που ο Μ. Βασίλειος βάζει στο στόμα των Αγίων, να προτρέπουν ο ένας τον άλλο στο μαρτύριο: «Δριμύς ο χειμών, αλλά γλυκύς ο παράδεισος ^. αλγεινή η πήξις, αλλ’ ηδεία η ανάπαυσις…». Στον λόγο αυτόν τού Μ. Βασιλείου βλέπουμε να απαντούν, χιαστί, αυτόνομα οι όροι «ηδονή» (γλυκύς- ηδύς= ο παράδεισος) και «οδύνη» (δριμύς- αλγεινός= το μαρτύριο), που, σε άλλες περιπτώσεις, χρησιμοποιούνται συνθετικά ως έκφραση τής «χαρμολύπης» που οι Άγιοι δοκιμάζουν κατά το μαρτύριό τους, που συνιστά μίμηση τής σταυρικής τού Χριστού θυσίας, και η πρόσκαιρη οδύνη και οι βασανισμοί (δριμύς- αλγεινός) υπομένονται από αυτούς καρτερικά, εν αναμονή τής ανεκλάλητης ηδονής (γλυκύς- ηδύς) που θα τους προσφέρει, μετά θάνατον, η συνοίκησή τους με τους Αγίους, στον παράδεισο^[2].  

            Από λαογραφική άποψη, στη Θράκη τους Τεσσαράκοντα Μάρτυρες επικαλούνται για την ψυχή^[3]. Επίσης, οι άγιοι Τεσσαράκοντα Μάρτυρες θεωρούνται προστάτες των εγκύων που είχαν συχνά αποβολές (ο λόγος για τις «Αραχνόγκαστρες» γυναίκες, τις γυναίκες, δηλαδή, με καθ’ έξιν αποβολές). Τα παλιά χρόνια οι λαϊκές μαίες είχαν διαπιστώσει ότι περί τα τέλη Φεβρουαρίου και τις πρώτες ημέρες τού Μαρτίου (που εορτάζουν οι Τεσσαράκοντα Μάρτυρες) μερικές γυναίκες είχαν συχνά αποβολές, χωρίς εμφανή αιτία. Όταν μια γυναίκα απέβαλλε συνεχώς για τρία χρόνια, έλεγαν ότι ήταν «Αραχνόγκαστρη», ότι, δηλαδή, είχε ευαίσθητη «γκαστριά», σαν της αράχνης, και γι’ αυτό απέβαλλε. Οι λαϊκές μαμές απέδιδαν το φαινόμενο στις Δ ρ ί μ ε ς (1 - 6 Μαρτίου)^[4] και στο χαρακτηριστικό ψύχος τής εποχής. Στον πλούτο τής λαϊκής ιατρικής παράδοσης συγκαταλέγονται και οι πράξεις και ενέργειες τής «Αραχνόγκαστρης» γυναίκας, όταν, τελικά, αποκτούσε το πολυπόθητο παιδί, το Σαρανταράκι, όπως το έλεγαν.

Η μητέρα, τότε, προέβαινε σε ποικίλες πράξεις και ενέργειες, για να τιμήσει τους αγίους Τεσσαράκοντα μάρτυρες που τής παραστάθηκαν στην εγκυμοσύνη:

1) έλουζε το παιδί με σαράντα λογιών λουλούδια, που μάζευε η μητέρα της (γιαγιά τού παιδιού) και το προσφωνούσε, κατά τα ξυπνητούρια του, θωπευτικά με ονόματα λουλουδιών, ιδίως αυτών που είχε φυτέψει την ημέρα των αγίων Σαράντα

2) στα «τρινύχτια», που, όπως πίστευαν, έρχονταν να το «μοιράνουν» οι Μοίρες, του έβαζε κάτω από το μαξιλάρι του σαράντα λογιών γλυκίσματα, φυλακτά και χρυσαφικά, για να το «καλομοιράνουν» και να γίνει γλυκομίλητο, γερό και πλούσιο

3) την Πρωτομαρτιά κρεμούσε στην εξώπορτα τού σπιτιού της δέσμη από γαλατσίδες και μόσχο, για να μη χάσει, λέγει, το γάλα της

4) από την πρώτη Μαρτίου και μετά, αν είχε «φοβία», έτρωγε καθημερινά από ένα βλαστάρι ζωχό, για να μη φάει το γάλα της το φίδι

5) την Πρωτομαρτιά, κατ’ εξαίρεση, δεν έβαζε στο παιδί της τον Μάρτη, όπως συνηθίζουν να κάνουν όλες οι άλλες μητέρες, αλλά την ημέρα των αγίων Σαράντα Μαρτύρων

6) την παραμονή των αγίων Σαράντα, όπως και το βράδυ τής εορτής, το νανούριζε με το νανούρισμα τής «παντρειάς»

7) κεντούσε έναν Ήλιο πάνω στη σαλιαρίτσα του με σαράντα χρυσοβελονιές

8) το βάπτιζε, συνήθως, την ημέρα των αγίων Σαράντα και του έβγαζε το όνομα Σαράντης, και αυτό κατά παρέκκλιση τού πατρωνυμικού εθίμου. Αν δε ήταν κορίτσι, του έβγαζε το όνομα Σμαράγδω

9) αν η μητέρα ήταν ευκατάστατη, τότε έντυνε σαράντα ορφανά, αλλιώς έστελνε φαγητό σε ισάριθμες φτωχές οικογένειες. Το απόγευμα άναβε φωτιά με σαράντα ειδών φρύγανα και χτυπούσε στην αυλή τού σπιτιού τα ταψιά και τα χαλκώματα πάνω στο χώμα σαράντα φορές, για να φύγουν τα φίδια

10) όταν πρωτόβλεπε χελιδόνι την ημέρα των αγίων Σαράντα, έφτυνε το παιδί της σαράντα φορές στο στόμα, για να μιλήσει γρήγορα

11) ο απογαλακτισμός στο παιδί, το Σαραντάρι, γινόταν στον δεύτερο χρόνο τής εορτής των αγίων Σαράντα

12) ο πατέρας τού παιδιού ανήμερα των αγίων Σαράντα, και επί τρία χρόνια, κερνούσε στο καφενείο σαράντα φορές ρακί κ.λπ.^[5]

 

Πρόκειται, προφανώς, για μια σειρά μαγικών ενεργειών, στις οποίες πρωταγωνιστεί ο μαγικός και συμβολικός για τον λαό αριθμός σαράντα, που αποσκοπούν, γενικά, στην επίτευξη υγείας και ευεξίας για τα μέλη της παραδοσιακής κοινότητας.

 

---

          [1] Εμμανουήλ Κ. Δουνδουλάκη, Αγιολογικά και Υμνολογικά Μελετήματα Β΄,  Θεσσαλονίκη 2006, 145.

       [2]  Emmanouil Doundoulakis, Hedone and Odyne in the lives of the Saints According to the Menologion of Symeon the Metapfrast, Crete 2014, 24, 40.

  [3] Πολ. Παπαχριστοδούλου, «Σύμμικτα Λαογραφικά Αδριανουπόλεως», Θρακικά 2 (1929), 439.

         [4]  Δρίμες, οι (λαογρ.)= οι δαίμονες που κάνουν κακό στα ρούχα, στους λουόμενους, τα αμπέλια κ.λπ., οι έξι πρώτες ημέρες τού Mαρτίου, του Mαΐου ή του Aυγούστου, που θεωρούνται αποφράδες και επικίνδυνες και κατά τις οποίες οι άνθρωποι αποφεύγουν κάθε δραστηριότητα [μτγν. δρίμ(αι) «ψύχος», μεταπλ. -ες ( < αρχ. δριμύς)].

        [5] Α. Χρ. Οικονομοπούλου, «Άγιοι προστάτες, θεραπευτές-τιμωροί, για τη μάνα και το παιδί στη λαϊκή ιατρική παράδοση», Δελτίο Α' Παιδιατρικής Κλινικής Πανεπιστημίου Αθηνών 56, 2009, 81- 82.