ΛΑΟΓΡΑΦΙΚΑ ΤΟΥ ΑΓΙΟΥ ΓΕΩΡΓΙΟΥ * * * Από το Ρέθυμνο και τη λοιπή Ελλάδα

ΕΠΙΚΑΙΡΑ ΘΕΜΑΤΑ ΑΠΟ ΤΗΝ

ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΛΑΟΓΡΑΦΙΑ

ΛΑΟΓΡΑΦΙΚΑ ΤΟΥ ΑΓΙΟΥ ΓΕΩΡΓΙΟΥ

Από το Ρέθυμνο και τη λοιπή Ελλάδα

(23 Απριλίου)

ΚΩΣΤΗ ΗΛ. ΠΑΠΑΔΑΚΗ
        www.ret-anadromes.blogspot.com
         http://historicalcrete.ims.forth.gr

    

 Ο άγιος Γεώργιος, ο μεγαλομάρτυς, ο Τροπαιοφόρος (23 Απρ.), στρατιωτικός άγιος και Δρακοντοκτόνος, από τους γνωστότερους αγίους της Ορθοδοξίας, καταγόταν από σπουδαία οικογένεια της Καππαδοκίας και είχε το υψηλό αξίωμα του κόμητος, όταν μαρτύρησε επί Διοκλητιανού (284-304) στη Νικομήδεια ή, κατ’ άλλους, στη Λύδα^[1], που ήταν αναμφίβολα πατρίδα της μητέρας του. Ως μεγαλόψυχος στρατιωτικός και ένοπλος Άγιος, ο Γεώργιος θεωρείται, κατά το απολυτίκιό του, ως των «αιχμαλώτων ελευθερωτής», των «πτωχών υπερασπιστής» και των «βασιλέων υπέρμαχος». Στην Υμνογραφία του, επίσης, ο άγιος Γεώργιος αποκαλείται «Χριστού γεώργιον», γιατί το όνομα «Γεώργιος» είναι πνευματική μεταφορά από την αγροτική ζωή και παράγεται από το ουσιαστικό γεώργιον, το [< ρ. γεωργώ (γη + έργο)], που σημαίνει το καλλιεργημένο χωράφι ή άγρό. Γίνεται όμως και επίθετο «γεώργιος», για τον άνθρωπο που επιδέχεται την πνευματική καλλιέργεια, ή που τον επέλεξε γι’ αυτό ο Θεός.

    Ο άγιος Γεώργιος, από τους πλέον δημοφιλείς αγίους της Ορθοδοξίας, εικονίζεται πολύ συχνά σε βυζαντινούς και νεότερους ναούς της Ελλάδας και, μάλιστα, σε αυτούς της υπαίθρου, όπου τιμάται ιδιαίτερα. Μετά τον 11^ο αιώνα, εμφανίζεται πάντοτε έφιππος, ντυμένος με τη στρατιωτική του ενδυμασία, να τιθασσεύει τον δράκο και να σώζει από βέβαιο θάνατο τη βασιλοπούλα, που του είχε δοθεί ως βορά, για να αφήσει το νερό της πολιτείας να τρέξει ελεύθερα προς χρήσιν από τον λαό. Πριν από τον 11^ο αι. οι παραλλαγές του βίου του αγίου Γεωργίου δεν αναφέρουν το επεισόδιο της δρακοντοκτονίας, ενώ στις παραστάσεις ο άγιος εικονίζεται να σκοτώνει τον αυτοκράτορα  Διοκλητιανό ^[2].

 Ο άγιος Γεώργιος φονεύει τον δράκοντα και σώζει τη βασιλοπούλα (α΄μισό 17ου αι., Κρητικής Τέχνης, Ιστορικό Μουσείο Μόσχας)

 Σε ορισμένες περιοχές της Β. Ελλάδας ο άγιος Γεώργιος θεωρείται προστάτης των κτηνοτρόφων και θεράπων Άγιος των ζώων που ασθενούν. Επίσης– λόγω του ακοντίου που φέρει, που, κατά κάποιο τρόπο, υπενθυμίζει το νυστέρι του χειρούργου και αυτός, όπως και άλλοι δρακοντοκτόνοι άγιοι, θεωρείται άγιος προστάτης και θεράπων κατά τις εγχειρήσεις^[3].
     Τέλος, στη Μάνδρα της Ξάνθης, υπάρχει εικόνα του αγίου Γεωργίου με την επωνυμία του Κουδουνά. Σε αυτόν αφιερώνουν οι μητέρες τα άρρωστα παιδιά τους, στα οποία κρεμούν ένα κουδουνάκι, από αυτά πού κρέμονται στην εικόνα του, μέχρι το παιδί να γίνει καλά και να επέλθει η ίαση. Ο ίδιος άγιος Γεώργιος (ο Κουδουνάς), στην Πρίγκηπο, θεωρείται ότι θεραπεύει την παραφροσύνη με τα κουδούνια που απεικονίζονται στην εικόνα του, που, σε παλιότερες εποχές, τα φόραγαν στους τρελούς. Γι’ αυτό και όταν εκεί λένε: «αυτός είναι για τον Κουδουνά» εννοούν ότι είναι φρενοβλαβής. Στον εν λόγω άγιο Γεώργιο συρρέουν κάθε χρόνο στη γιορτή του- πέραν των ορθοδόξων- και δεκάδες Τούρκοι, που τους ωθεί στον άγιο η πίστη τους ότι θα τους βοηθήσει στο πρόβλημά τους. Είναι χαρακτηριστικό, περαιτέρω, ότι οι μουσουλμάνες με σεβασμό παρακαλούν τον αϊ- Γιώργη να κάνει το θαύμα του, του εξηγούν τις επιθυμίες τους με κάθε λεπτομέρεια, του γράφουν σημειώματα, του αφήνουν και λίγα χρήματα, μήπως και αυτό βοηθήσει. Ανάβουν κεριά, κολλούν ζάχαρες πάνω στον βράχο, δένουν κόμπους πάνω σε δέντρα και θάμνους…^[4] 

   Κατά τους Βυζαντινούς χρόνους, θεράπων άγιος των μικρών παιδιών θεωρούνταν και ο άγιος Γεώργιος, όπως φαίνεται από το «περί σφουγγάτου» θαύμα αυτού, με το οποίο έδωσε δύναμη και σφρίγος σε ένα ασθενικό παιδί. Υπάρχει, δηλαδή, παράδοση για ένα ζαβό παιδί, που δεν «εμπόρκε» (μπορούσε) να καταπονέσει και αυτός κανένα συνομήλικό του. Μια μέρα πήγε μπροστά στο εικόνισμα του Άι- Γιώργη και του είπε: «Άι μου Γιώρκη μου, να με βοηθήξης να καταπονέσω κι εγώ κανένα συνομήλικόν μου και να σου φέρω ένα σφουγγάτο^[5]». Την ίδκιαν κιόλας ημέραν το παιδί εκαταπόνεσεν ένα συνομήλικόν του, με τον οποίο επαλαίψασιν στο πλατύ της εκκλησιάς. Γεμάτος χαρά ετηγάνισε πεντέξι αυγά, έκαμεν ένα σφουγγάτο και το πήγε μπρος στο εικόνισμα του Άι- Γιώργη». Σαν έφυεν ο μικρός έτυχε να περάσει ένας Χαρκίτης πεινασμένος. Έφαγε το σφουγγάτο, μετά όμως δεν μπορούσε να κουνήσει, καζικώθηκε. Παρακαλεί τον Άι- Γιώργη να τον ελευθερώσει αλλά τίποτα. Τάσσεται ένα, δυο, τρία, τέσσερα γρόσια. Μόνο στα τέσσερα γρόσια ο άγιος εισάκουσε και μπόρεσε να ξεκολλήσει από την θέση του. Φεύγοντας ο Χαρκίτης ακούστηκε να λέγει: «Άι- Γιώρκη μου, καλόν ήταν το σφουγγάτον σου, μα πολύ ακριβό!». Από εδώ γεννήθηκε η παροιμία «αυτουνού τα σφουγγάτα είναι πολύ ακριβά», προκειμένου να χαρακτηρίσουν τη φιλαργυρία κάποιου^[6].
     Υπάρχει, πάντως, και άλλη παραλλαγή τής παραπάνω ιστορίας ^. έτσι, σε συλλογή θαυμάτων του αγίου Γεωργίου παρουσιάζεται ο Άγιος ως έξυπνος επιχειρηματίας, που ξέρει πώς να αυξήσει την περιουσία του, πώς να κάνει παζάρια και πώς να παίρνει την ανταμοιβή του με το παραπάνω, να απαιτεί και να παίρνει από τρεις εμπόρους την υπέρογκη πληρωμή του σε κανονικό νόμισμα και όχι υποτιμημένο, εξωθώντας τους να του πουν: «αϊ- Γιώργη μου, ακριβά πουλάς τα σφουγγάτα σου και εμείς από σένα δεν αγοράζομε ξανά»^[7].

  Ο «Αϊ- Γιώργης» είναι ένα γνωστό, σε διάφορες παραλλαγές, καθαροδευτεριάτικο δρώμενο, κυρίως στα χωριά γύρω από τον Ψηλορείτη της Κρήτης. Το κυρίως θέμα επικεντρωνόταν στην παραπάνω πανελλήνια γνωστή παράδοση του «σφουγγάτου του Αϊ- Γιώργη». Στη συνηθισμένη περίπτωση ένας άνδρας παρίστανε τον αϊ- Γιώργη νεκρό. Μια ομάδα ανθρώπων άρχιζε να τον μοιρολογεί και να του ζητά συγχώρεση, γιατί κάποιος από το χωριό είχε, τάχατες, ασεβήσει, τρώγοντας το σφουγγάτο του Αϊ- Γιώργη και ο «άγιος» ήταν δυσαρεστημένος για την ασέβεια αυτήν. Μια ομάδα μουντζουρωμένων αναζητεί τον κλέφτη του σφουγγάτου. Αρχίζουν, λοιπόν, να σκύβουν ένας- ένας πάνω στον… νεκρό «άγιο», να ακουμπούν τα χέρια τους πάνω του και να ορκίζονται και να λέγουν: «να κολλήσω επαέ απού ‘μια, αν έφαγα εγώ το σφουγγάτο σου». Και, τελικά, κάποιος από όλους … κολλούσε. Ο νεκρός «άγιος» άπλωνε τα χέρια και τον αγκάλιαζε κρατώντας τον κολλημένο πάνω του. Ο δράστης είχε πια αποκαλυφθεί και οι λοιποί χωριανοί άρχιζαν να τον κτυπούν με τον στρούμπο (ένα ύφασμα που στην άκρη του έδεναν ένα μεγάλο κόμπο). Η εξορία του από την πόλη σηματοδοτεί την κάθαρση^. του φορτώνουν στην πλάτη του όλα τα κακά, τα οποία απομακρύνονται κι αυτά μαζί του!

    Το σκηνικό αυτό αρκεί, για να καταλάβουμε πόσο εύθραυστες είναι οι ισορροπίες, πόσο έτοιμη είναι μια κοινωνία να θεωρήσει ως αποδιοπομπαίο τον ιερόσυλο, ακόμη και αν η ιεροσυλία είναι απολύτως φανταστική και γίνεται στο πλαίσιο μιας καθαροδευτεριάτικης παρωδίας^[8].
 

1.  Προστάτης της στάνης και της ποιμενικής ζωής

        Είναι προστάτης της στάνης και της ποιμενικής ζωής. Σχεδόν κάθε χωριό έχει και από ένα ξωκκλήσι αφιερωμένο σε αυτόν. Ένας λόγος που οι κτηνοτρόφοι τον θεωρούν προστάτη τους είναι γιατί η εορτή του συμπίπτει με την εποχή που η φύση στην Ελλάδα λουλουδίζει και θεωρείται ως απαρχή του καλοκαιριού. Τότε παρατηρείται και η μετακίνηση των κοπαδιών από τα χειμαδιά προς τα ψηλότερα μέρη. Οι ποιμένες, σε πολλά μέρη της Ελλάδας, όπως στα χωριά της Πυλίας, ετοιμάζουν στη στάνη τους ιδιαίτερο εορτασμό. Προσκαλούν συγγενείς και φίλους και παραθέτουν γεύμα, σφάζοντας τον «αϊγιοργίτ(σ)η», όπως λέγεται ο σιτευτός αμνός που προορίζεται για την εορτή του Αγίου^[9]. Σύμφωνα με όλα αυτά, ο καλοσυνάτος άγιος Γεώργιος φαίνεται να έχει πάρει στα έθιμα του ελληνικού λαού τη θέση του Πάνα, του αρχαίου ελληνισμού^[10]. 

      2.     Ο αϊ- Γιώργης στην Ασή- Γωνιά

        Είναι πολύ εντυπωσιακά τα ποιμενικά έθιμα που αναβιώνουν στη χάρη τού αϊ- Γιώργη στην Ασή- Γωνιά, στους Κούμους και στην Καρωτή Ρεθύμνου. Ιδιαίτερα στην Ασή- Γωνιά οι βοσκοί στολίζουν τα πρόβατά τους με τα μελωδικότερα λέρια τους και τα οδηγούν στην εκκλησία του προστάτη τους αϊ- Γιώργη του Γαλατά. Τα ζώα μαντρώνονται στην «κούρτα» έξω από την εκκλησία και αρμέγονται ένα- ένα. Ευλογούνται από τον ιερέα και, στη συνέχεια, το γάλα προσφέρεται στους κατοίκους του χωριού και σε όλον τον κόσμο που συρρέει στη χάρη του. Το έθιμο από τους κατοίκους θεωρείται τόσο παλιό όσο και το ίδιο το χωριό. Σε 30.000 υπολογίζονται τα ζώα της περιοχής και είναι αδιανόητο για κάποιον Ασηγωνιώτη βοσκό να μην οδηγήσει τα πρόβατά του να τα ευλογήσει ο ιερέας την ημέρα αυτή^[11]. Λέγεται ότι κάποτε ένας κτηνοτρόφος της περιοχής αρνήθηκε να οδηγήσει το κοπάδι του στην εκκλησία του αγίου Γεωργίου, προφασιζόμενος ότι η απόσταση είναι μεγάλη και τα ζώα του κουράζονται. Το ίδιο βράδυ ο κτηνοτρόφος, ενώ βρισκόταν στο βουνό, αισθάνθηκε μία ράβδο να τον χτυπά με δύναμη σε όλο του το κορμί, χωρίς να βλέπει γύρω του κανένα.

    Η εορτή του Αγίου εορτάζεται με ξεχωριστή λαμπρότητα και από τους νομάδες Σαρακατσάνους της ηπειρωτικής Ελλάδος, απόγονους της αρχαίας νομαδικής φυλής των Δωριέων, που τιμούν τον άγιο Δημήτριο, και όλως ιδιαιτέρως τον Άγιο Γεώργιο, ως βοηθούς και προστάτες τους^[12]. Τον θεωρούν ως τον πρώτο Άγιο και παίρνουν στο όνομά του τον βαρύτερο όρκο.
 

3.  Σε άλλα μέρη του ελληνισμού- Αϊ- Γιώργη ο Μεθυστής

 Στην Πάρο προστάτη τους έχουν τον Άγιο Γεώργιο και οι ψαράδες του νησιού, που του αφιερώνουν την καλύτερή τους ψαριά και τον τιμούν με πανηγύρι^[13]. Στη Ρόδο, τέλος, κανένας άλλος άγιος δεν έχει τόσα μοναστήρια, όσα ο άγιος Γεώργιος, το σύμβολο της λεβεντιάς και παλικαριάς. Τον θεωρούν προστάτη της σποράς [επίσης και στην Κύπρο (άις Γιώρκις του Σπορά)], του θερισμού [και στην Κύπρο (άις ΓιώργιςτουΘέρου)], των ποιμένων^[14], των χωριών, των ξενιτεμένων^[15] και των ανύπανδρων κοριτσιών^[16]. Αλλά δες και τον αϊ Γιώργη τον Γοργό (Μακεδονία), δηλαδή τον γρήγορο να σπεύσει σε βοήθεια των επικαλουμένων αυτόν, καθώς και τον αϊ- Γιώργη τον Μεθυστή (στην Κρήτη) και Κρασά, σε άλλα μέρη του ελληνισμού, επειδή εορτάζεται την 3^η Νοεμβρίου (κατάθεση του λειψάνου του αγίου στον ναό του στη Λύδα), οπότε ανοίγουν τα πιθάρια (πιθοίγια) και γίνεται η δοκιμή των νέων οίνων^[17].

 __________________________ 

---

     

 [1] Otto F. A. Meinardus, The Saints of Greece, Athens 1970, 82.
    [2] Τίτου Παπαμαστοράκη, Θεόδωρος και Γεώργιος, Ο δράκος και το παλληκάρι, στο «Επτά Ημέρες», ένθετο τής «Κυριακάτικης Καθημερινής», 27/10/2002, 15.

 [3] Βασιλική Τζουράκη, Γιατρέ μου γίνονται θαύματα;, Αθήνα 2004³, 164.
     [4] Μάγιας Τσόκλη, «Αη- Γιώργης Κουδουνάς, ο άγιος χριστιανών και μουσουλμάνων», εφημ. Καθημερινή (Αθηνών) 16/11/2011.
      [5] Το είδος τής δωρεάς (σφουγγάτο) αποδεικνύει, πιστεύω, την παιδική αφέλεια και αθωότητα. Το σφουγγάτο θα ήταν η αγαπημένη τροφή του μικρού παιδιού. Παρόμοια αφιερωτική πρακτική συναντάμε και στον δεκατετράχρονο Μακρυγιάννη, στο απόσπασμα «Στο πανηγύρι τ’ Αγιαννιού», των Απομνημονευμάτων του, όπου τον βλέπουμε προσβεβλημένο κι’ αυτόν για το ξύλο οπού έφαγε από έναν πατριώτη- γιατί του έσπασε το όπλο του- να προστρέχει στην εκκλησία του Αγίου Ιωάννη, να αρχινά τα κλάματα και με μεγάλες φωνές και μετάνοιες να του λέγει: «Τ’ είναι αυτό οπούγινε σ’ εμέναν, γομάρι είμαι να με δέρνουν; Και τον περικαλώ να μου δώσει άρματα καλά κι ασημένια και δεκαπέντε πουγγιά χρήματα και εγώ θα του φκιάσω ένα μεγάλο καντήλι ασημένιον. Με τις πολλές φωνές εκάμαμεν συμφωνίες με τον άγιον».
   [6] Φαίδ. Κουκουλέ, «Το σφουγγάτον του αγίου Γεωργίου», Ημερολόγιον τής Μεγάλης Ελάδος (ΗΜΕ), τ. 15, 281 και Αναστασίου Γ. Βρόντη, «Ο άγιος Γεώργιος στη Ροδίτικη λογοτεχνία», Λαογραφία 11 (1934-37), 216-245.

[7] Τίτου Παπαμαστοράκη, «Ο άγιος Δημήτριος και άλλα παλικάρια», στο «Επτά Ημέρες», ένθετο τής «Κυριακάτικης Καθημερινής», 7 /10/2001, 11.

[8] Ν. Ψιλάκη, Λαϊκές τελετουργίες στην Κρήτη, Ηράκλειο 2005, 122.

[9]  Γ. Α. Μέγα, Ελληνικαί εορταί και έθιμα της λαϊκής λατρείας, Αθήναι 1957, 182.

[10]  Παύλου Π. Γεννηματά, Η τοπωνυμιολογία ως τεχνολογία και τα ελληνικά τοπωνύμια εις την ξηράν και την θάλασσαν, Αθήναιι 1977, 63.
  [11] Εύας Λαδιά, «Στου Αη- Γιώργη τη χάρη, Αναβιώνουν τα έθιμα των προβάτων σε Ασή Γωνιά- Κούμους και Καρωτή», εφημ. Ρεθεμνιώτικα Νέα 23/4/2010.

[12] Γ. Β. Καββαδία, Σαρακατσάνοι, Μια Ελληνική Ποιμενική Κοινωνία, Αθήνα 1991, 328. 

 [13] Αικ. Πολυμέρου- Καμηλάκη, «…και στ’ Αϊ – Γιωργιού τη χάρη», στο «Επτά Ημέρες», ένθετο της «Κυριακάτικης Καθημερινής», 1 Απριλίου 2001, 27εξ.
 [14] Εξαιρετικά οι τσοπάνισσες της Ρόδου ευλαβούνται τον άη- Γιώργη. Τον έχουν προστάτη τους στα ποίμνιά τους και τους φανερώνει τα χαμένα κατσικοπρόβατα.

[15] Στη Ρόδο, οι ξενιτεμένοι της Λίνδου συχνά επικαλούνται τη βοήθεια του αγίου Γεωργίου του Λαρδιακού και στις επιχειρήσεις τους τον βάζουν συνεταίρο. Και τους ακούς να λένε: «Άη μου Γιώργη, Λαρδιακέ, βό(η)θα με να πάει καλά η δουλειά μου και από τα κέρδη να σου δώσω τρία στα εκατό». Και ο άγιος ακούει τις προσευχές των ξενιτεμένων και έρχονται καλοτάξιδοι.
    [16] Οι λεύτερες παρακαλούν τον άη- Γιώργη να ανοίξει η τύχη τους και να παντρευτούν.
     [17] Στην Ηράκλεια της Προποντίδας επικαλούνται και τον άγιο Γεώργιο τον Αράπη, γιατί η εικόνα του είναι ανάγλυφη σε μαύρη πέτρα, αλλά και γιατί, κατά την παράδοση, ο άγιος ήταν μελαψός (βλ. και άι- Γιώργης Σποριάρης, επίσης στους Προστάτες Αγίους).