Λαογραφικά της αγίας Βαρβάρας

 ΕΠΙΚΑΙΡΑ ΘΕΜΑΤΑ ΑΠΟ ΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΛΑΟΓΡΑΦΙΑ

Λαογραφικά της αγίας Βαρβάρας

ΚΩΣΤΗ ΗΛ. ΠΑΠΑΔΑΚΗ  www.ret-anadromes.blogspot.com

Η αγία Βαρβάρα, η μεγαλομάρτυς (4 Δεκ.), κατέστη μια από τις εξέχουσες και δημοφιλέστερες αγίες της Ορθοδοξίας. Έζησε στη βασιλεία του Μαξιμιανού (286-305), διαπομπεύθηκε γυμνή και υπέφερε πολλά βασανιστήρια και, στο τέλος, «πατρικαῖς χερσί, τῷ πατρικῷ ξίφει, την τελείωσιν δέχεται», με αποκεφαλισμό, σύμφωνα με τον λόγο του Κυρίου «καί ἐχθροί τοῦ ἀνθρώπου οἱ οἰκιακοί αὐτοῦ» (Ματθ. ι, 36).

  Π ρ ο σ τ ά τ ι ς  τ η ς  Υ γ ε ί α ς

  Ο λαός μας πιστεύει ότι η αγία Βαρβάρα προφυλάσσει και θεραπεύει τους ανθρώπους από ρευματικά και αρθριτισμούς και από τη φοβερότατη μάστιγα της ευλογιάς και μάλιστα αυτής των μικρών παιδιών. Αν σκεφθεί κανείς πόσο κακό προξενούσε παλιότερα η αρρώστια αυτή στα μικρά παιδιά, αυλακώνοντας το πρόσωπάκι τους με πολλά αντιαισθητικά  σημάδια, αντιλαμβάνεται πόση λατρεία απολάμβανε η Αγία στους παλιούς χρόνους, τότε που το εμβόλιο της ευλογιάς ήταν ακόμα άγνωστο. Γι’ αυτό και τα νοσοκομεία των λοιμωδών νοσημάτων έχουν ως έμβλημά τους την εικόνα της Αγίας.
 Στην Ηλεία, περαιτέρω, λένε ότι η αγία Βαρβάρα βαρβαρώνει (λαογραφική παρετυμολογία από το όνομά της) τις έγκυες γυναίκες, δηλαδή τις κάνει πιο σκληρές και ανθεκτικές στους κινδύνους της εγκυμοσύνης[1]. Η αγία Βαρβάρα προστατεύει, επίσης, και από παθήσεις των οφθαλμών και από τον αιφνίδιο θάνατο[2]. Γι’ αυτό το τελευταίο, τον αιφνίδιο θάνατο, υπάρχει μοναστηριακή παράδοση που επιβάλλει να γίνεται προσευχή με κομβοσχοίνι στην αγία Βαρβάρα για την αποτροπή του αιφνιδίου θανάτου και την επίτευξη χριστιανικού και ειρηνικού τέλους. Επίσης, για τον ίδιο λόγο, η αγία Βαρβάρα ζωγραφίζεται, πολλές φορές, με ένα άγιο Ποτήριο στο χέρι, όντας προστάτιδα ενάντια στον αιφνίδιο θάνατο και μη θέλοντας, δηλαδή, να στερηθούν οι ετοιμοθάνατοι τη θεία κοινωνία.
Επίσης, μεταξύ Τρύφου και Δρυμού Βόνιτσας υπάρχει μια ιαματική πηγή που φέρει το όνομα της αγίας Βαρβάρας και θεραπεύει τις γαστρικές, ρευματικές και δερματικές παθήσεις.

    Η «β α ρ β ά ρ α»

 Αν και το εμβόλιο της ευλογιάς έχει σήμερα εξαφανίσει την ασθένεια αυτήν, όμως, συχνά, ξαναζούν σε διάφορα μέρη του ελληνισμού παλιά λατρευτικά έθιμα, που αναφέρονται στην εκζήτηση της προστασίας της Αγίας, την οποία ο λαός μας αισθάνεται μέσα του ζώσα και πολύ δυνατή. Έτσι, οι πιστοί συνηθίζουν και σήμερα να προσφέρουν στην Αγία μελόπιττα, κόλυβα και κολυβόζουμο, που, από το όνομά της, λέγεται και αυτό «βαρβάρα». Σε μερικά μέρη της Μ. Ασίας (Σιγή, Μπαϊντίρι) οι γειτόνισσες κάθε σταυροδρομιού πήγαιναν η κάθε μια και από κάτι που χρειαζόταν για να γίνει η «βαρβάρα». Άλλη πήγαινε το σιτάρι, που το κοπάνιζαν εκεί έξω στο σταυροδρόμι, άλλη τη ζάχαρη και άλλη τις σταφίδες, τα αμύγδαλα και τα μπαχαρικά και εκεί έξω την έβραζαν. Το πρωί φώναζαν τον παπά να τη διαβάσει και μετά τη μοίραζαν στα σπίτια τους. Υπενθυμίζουμε ότι πρόγονος των χριστιανικών κολλύβων είναι η αρχαιοελληνική «πανσπερμία», ένα μείγμα από καρπούς όλων των ειδών, το οποίο προσέφεραν την «Ημέρα των Χυτρών», δηλαδή, την τρίτη και τελευταία μέρα της εορτής των Ανθεστηρίων, η οποία ήταν κάτι ανάλογο με τη μέρα των νεκρών. Η λατρευτική αυτή διαδικασία δεν είναι τίποτε άλλο παρά φανερή επιβίωση όμοιας λατρείας, που προσέφεραν κατά την αρχαιότητα στην «κουροτρόφο» θεά Εκάτη, που λεγόταν και «ενοδία» ή «τριοδίτης», γιατί, ακριβώς, καθόταν στα σταυροδρόμια και στα σταυροδρόμια της προσφερόταν η λατρεία. Από την αρχαία αυτήν λατρεία διατηρήθηκε και το έθιμο να φτιάχνουν και να προσφέρουν στην αγία Βαρβάρα τα «βαρβαροκόλυβα» και άλλα τρόφιμα[3].

         Π ρ ο σ τ ά τ η ς  τ ο υ  Π υ ρ ο β ο λ ι κ ο ύ

 Η αγία Βαρβάρα είναι, περαιτέρω, προστάτης του πυροβολικού και των ορυχείων. Η επίσημη καθιέρωσή της στον Ορθόδοξο ελληνικό χώρο έγινε στις 4 Δεκεμβρίου του έτους 1829. Στον Δυτικό, όμως, χριστιανισμό την προστασία της αυτήν η Αγία φαίνεται να παρείχε στους πυροβολητές από πολύ παλαιότερα, ήδη από το τέλος του 15ου  μέχρι τις αρχές του 16ου αι., όταν η Εκκλησία, κατά κάποιο τρόπο, αρχίζει να συνδέεται με τα νέα όπλα των πυροβόλων και η μορφή της Αγίας απεικονίζεται τώρα πια πάνω στα κανόνια, ενώ, σύμφωνα με τον κανονισμό που είχε εισαχθεί από τον Κάρολο τον Ε΄ στη Σχολή Πυροβολικού της Σικελίας, κάθε πυροβολητής, καθώς έβαζε το βλήμα στο κανόνι, έπρεπε να κάνει το σημείο του σταυρού και να επικαλεστεί τη βοήθεια της Αγίας[4].
    Αυτός είναι και ο λόγος που η Αγία έχει τα ξωκκλήσια και τα ναωνύμιά της εκεί όπου βρίσκεται στρατηγική θέση περάσματος. Όπου, δηλαδή, η θέση θα ενδεικνυόταν για φρουριακή οργάνωση ή απ’ όπου με βαριά πολεμικά όπλα θα απαγορευόταν το πέρασμα. Λέγεται, μάλιστα, ότι κατά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο οι Γερμανοί,  προκειμένου  να  οχυρώσουν τον ελληνικό χώρο, κατέγραψαν κατ’ αρχάς και σημάδεψαν τα ξωκκλήσια της Αγίας Βαρβάρας, προκειμένου σε αυτά να τοποθετήσουν πυροβολεία[5]. Παλιότερα, «Αγία Βαρβάρα» ονόμαζαν οι ναυτικοί μας τις πυριτιδαποθήκες και τους χώρους πυρομαχικών των πολεμικών πλοίων. Στην καθιέρωση αυτήν υπάρχει, εμφανώς, ταύτιση του κεραυνού με το πυροβόλο όπλο, γιατί, σύμφωνα με το συναξάρι της Αγίας, η θεία Δίκη «κατῆλθεν ἐξ οὐρανού» με τη μορφή κεραυνού και κατέκαυσε τον θηριώδη παιδοκτόνο πατέρα της, ενώ για τον ίδιο λόγο η αγία Βαρβάρα θεωρείται προστάτης και κατά του κεραυνού.
Όπως είδαμε μέχρις εδώ, η αγία Βαρβάρα προστατεύει, κυρίως, τον φρουριακό και πολεμικό χώρο της χώρας (κανόνια, πυροβόλα όπλα, συντεχνίες πυρίτιδας, πυριτιδοποιεία και καλυκοποιεία και από τον μεσαίωνα και εξής και τα θύματα της πυρίτιδας[6]). Κοντά σε αυτά, όμως, η αγία Βαρβάρα θεωρείται προστάτιδα και πολλών δραστηριοτήτων του ειρηνικού χώρου, όπως των σταφιδεργατών του Ηρακλείου, αυτών που χειρίζονται κάθε είδους μηχανοκίνητο μέσο (αυτοκίνητο, τραίνο, αεροπλάνο), των μεταλλωρύχων, των λατόμων, των πανδοχέων και των αρχιτεκτόνων. Επίσης, την αγία Βαρβάρα επικαλούνται οι ψυχορραγούντες και πολλές φορές (ιδιαίτερα στην Δύση) οι φυλακισμένοι.

 Έφορος και κυρία επί των φυσικών στοιχείων

 Η αγία Βαρβάρα θεωρείται έφορος και κυρία και επί των φυσικών στοιχείων, της καταιγίδας, της πυρκαγιάς και ειδικά του κεραυνού. Στη Θράκη, επίσης, παρετυμολογικά, πιστεύουν ότι η αγία Βαρβάρα «βαρβατίζει» (= δυναμώνει) τα χωράφια, για να δώσουν πολύ καρπό. Προς τούτο ο παπάς κατά τη θεία λειτουργία «βγάζει» ύψωμα. Η γυναίκα που το παίρνει το βάζει στα εικονίσματα και, όταν ξεραθεί, το παραχώνει στο χωράφι για να «βαρβατίσει»[7].Αλλά και με την έννοια του δυνατού ψύχους που επικρατεί ή τότε αρχίζει να δυναμώνει (βαρβαρώνει), γιατί με την εορτή της αγίας Βαρβάρας άρχεται ο χειμώνας, στη γιορτή των τριών αγίων του τριημέρου (αγίας Βαρβάρας – αγίου Σάββα – αγίου Νικολάου), ο λαός μας (Σιάτιστα κ.α.) συνηθίζει να λέγει ασμάτια και παροιμίες αναφερόμενος στο γεγονός αυτό της σφοδρότητας του ψύχους:
 «Η αγία Βαρβάρα βαρβαρώνει (= το κρύο δυναμώνει), ο άγιος Σάββας σαβανώνει (= με το χιόνι που είναι άσπρο σαν σάβανο) και ο αϊ-Νικόλας παραχώνει (= κουκουλώνει)».
 Στη Σύμη επίσης ακούγεται το παρακάτω δίστιχο: «Άγια-Βαρβάρα γέννησε κι άης Σάββας το εδέχτηκι άης Νικόλας έτρεξε να πάει να το βαφτίσει»
(εννοείται το χιόνι)[8] .

 Ε ι κ ο ν ι σ μ ό ς

 Η αγία Βαρβάρα, ως Εμβληματοφόρος αγία, εξεικονίζεται με τα εξής σύμβολα, που το καθένα έχει τον δικό του συμβολισμό: σταυρό, πύργο, λουτρό με τρεις θυρίδες, σύμβολα πυροβολικού (κανόνι), άγιο δισκοπότηρο και κλάδο φοίνικος στο χέρι (βλ. εικ.).

[1] Ντ. Ψυχογιού, «Ηλειώτικα παιδοκόμια», Λαογραφία 13 (1950), 346. Αθαν. Τσακνάκη, «Επανομή. Ιστορία – Λαογραφία», Χρονικά Χαλκιδικής 17-18 (1969), 102.
[2]  George A. Williamson, «Οι προστάται της Ιατρικής Άγιοι εν τη Ελληνική Εκκλησία», Κυπριακά Χρονικά, 6 (1929), 225-26.
[3] Γ. Α. Μέγα, Ελληνικαί εορταί και έθιμα της λαϊκής λατρείας, Αθήναι 1957, 33.
[4] J. R. Hale, War and public Opinion in Renaissance Italy, Italian Renaissance Studies, London 1960, p. 103.
[5] Παύλου Π. Γεννηματά, Η τοπωνυμιολογία ως τεχνολογία και τα ελληνικά τοπωνύμια εις την ξηράν και την θάλασσαν, Αθήναι 1977, 62-63.
[6] Επισκόπου Χριστουπόλεως Πέτρου, Η Αγία Βαρβάρα, Βίος – φρικτό Μαρτύριο, Παρακλητικός Κανών, Αθήνα 1997 4 , 45.
[7] Ελπ. Σαραντή-Σταμούλη, «Προλήψεις και δεισιδαιμονίες της Θράκης», Λαογραφία 13 (1950), 106.
[8] Ντ. Ψυχογιού, «Ηλειώτικα παιδοκόμια», Λαογραφία 13 (1950), 346. Αθαν. Τσακνάκη, «Επανομή. Ιστορία – Λαογραφία», Χρονικά Χαλκιδικής 17-18 (1969), 102.