Λαογραφικά του αγίου Νικολάου

Ο άγ. Νικόλαος με εικόνες από τον βίο του (Αγγέλου, 15- 16 αι.)

Λαογραφικά του αγίου Νικολάου

  

    Συναξαριακά- Βιογραφικά στοιχεία

      Ο άγιος Νικόλαος Μύρων (6 Δεκ.) γεννήθηκε στα Πάταρα της Μ. Ασίας, στα μαρτυρικά χρόνια των φοβερών τυράννων Διοκλητιανού και Μαξιμιανού (γ΄ αιώνας). Από παιδί αφιερώθηκε ολόκληρος στον Θεό, αμέσως δε μετά τον θάνατο των γονέων του έγινε εκουσίως πτωχός, διαμοιράζοντας την περιουσία του στους πτωχούς και ανήμπορους. Έγινε επίσκοπος Μύρων Λυκίας και ίδρυσε πολλά φιλανθρωπικά ιδρύματα^. πτωχοκομεία, ορφανοτροφεία, γηροκομεία, ξενώνες, νοσοκομείο. Κατά τους διωγμούς του Διοκλητιανού και του Μαξιμίνου στήριξε τους πιστούς και γι’ αυτό εξορίστηκε. Επέστρεψε, όμως, και πάλιν στα Μύρα, όταν ανέλαβε τη βασιλεία ο Μ. Κωνσταντίνος. Έλαβε μέρος στην Α΄ Οικουμενική Σύνοδο κατά του Αρείου, που έγινε στη Νίκαια, το 325. Εκεί, για την ορθή του πίστη και διδασκαλία, αναδείχθηκε, σύμφωνα και με το απολυτίκιό του, «κανόνας πίστεως», δηλαδή άριστον υπόδειγμα χριστιανού επισκόπου και διδασκάλου. Μετά την κοίμησή του ονομάστηκε «μυροβλύτης», επειδή τα λείψανά του άρχισαν να αναβλύζουν άγιο μύρο. Τα λείψανά του διατηρήθηκαν στα Μύρα έως και τον ενδέκατο αιώνα, όταν το 1087 κάποιοι ναύτες τα αφαίρεσαν και τα μετέφεραν στην ιταλική πόλη Μπάρι, όπου τοποθετήθηκαν στον Ναό του Αγίου Στεφάνου.

       Προστάτης των ναυτικών

      Σε όλο το εύρος του Χριστιανισμού ο άγιος Νικόλαος θεωρείται κύριος των λιμένων και των θαλασσών και κατ’ εξοχήν προστάτης των ναυτικών και των εργαζομένων, γενικά, στη θάλασσα, καθώς και προστάτης του Πολεμικού Ναυτικού και του Λιμενικού Σώματος. Γι’ αυτό και οι εκκλησίες του οικοδομούνται σε παραθαλάσσιες και μάλιστα ναυτικές περιοχές, όπου διαβιούν άνθρωποι όπως και οι παραπάνω, που έχουν άμεση σχέση με τη θάλασσα. Βέβαια, αυτά μετά τα χρόνια της Ενετοκρατίας, που ο άγιος Νικόλαος προστάτης, μέχρι τότε, των επαγγελματιών (υποδηματοποιών, μικρεμπόρων κ.λπ.), διαδέχθηκε και ανέλαβε την προστασία των ναυτιλομένων από τον μέχρι τότε προστάτη τους άγιο Φωκά. Επί πλέον, ο άγιος Νικόλαος έχει χαρακτηριστεί ως «ο θησαυρός των πτωχών, ο συνοδίτης των οδοιπόρων, ο κυβερνήτης των εν θαλάσση, ο ιατρός των νοσούντων, ο έξαρχος της ευεργεσίας, ο συμπαραστάτης των θλιβομένων»[1].
Θεωρείται από τους πιο δημοφιλείς Αγίους της Εκκλησίας μας. Παντού, σε ολόκληρο τον χριστιανικό κόσμο, από τον δέκατο, κυρίως, αιώνα και μετά, χιλιάδες ναών αφιερώνονται σε αυτόν, ούτως ώστε να μπορούμε να πούμε ότι έρχεται στη δεύτερη, μετά την Παναγία Μητέρα, θέση ως προς τον αριθμό των ναών των αφιερωμένων σε αυτόν. Η ορθόδοξος Ανατολή τον τιμά ιδιαιτέρως και τον θεωρεί ως το κατ’ εξοχήν πρότυπο «πατρός και ποιμενάρχου».

 Ο «ασπρογένης», ο «παππούς» καπετάνιος

 

Ιδαίτερα, όμως, αγαπητός είναι στην Ελλάδα- χώρα κατεξοχήν θαλασσινή- όπου τον τιμούν ιδιαίτερα οι ναυτικοί μας, στους οποίους έρχεται μόνιμα αρωγός και σωτήρας στις δύσκολες στιγμές τους, σύμφωνα με συναξαριακές και νεοελληνικές παραδόσεις. Αλλεπάλληλες φορές- και όσο ζούσε και μετά θάνατον- ο άγιος Νικόλαος παρενέβη με τρόπο θαυματουργικό, για να προστατεύσει πλοία και ταξιδιώτες που παράδερναν κινδυνεύοντας στη δίνη των κυμάτων. Έχουν να διηγηθούν την ολόσωμη παρουσία του Αγίου στις τρικυμίες, πάνω στο τιμόνι, όταν οι ναύτες και οι καπετάνιοι μην έχοντας πια ελπίδα καμιά, προστρέχουν, για να σωθούν, στον «ασπρογένη καπετάνιο», τον «παππού», ο οποίος τρέχει και προφθαίνει σε κάθε ανάγκη και δυσκολία. Όλοι έχουν προσωπική πείρα της ταχύτατης προστασίας του θαυματουργού αυτού Αγίου, που μπορεί, για τον λόγο αυτόν, να ονομαστεί «γοργοϋπήκοος», θαυματουργός[2]. Λέγεται, μάλιστα, ότι ο άγιος Νικόλαος είναι αυτός που επινόησε το πηδάλιο, χαρίζοντας στα πλοία μεγάλα και ασφαλή ταξίδια. Μικρά και μεγάλα ελληνικά καράβια έχουν, γι’ αυτό, απαραιτήτως, την εικόνα του, ενώ πολλές είναι οι εκκλησίες του και περισσότερο στα νησιά και τα παράλια της Χώρας μας.
     Θέλοντας ο ελληνικός λαός να εξηγήσει αφενός την ιδιαίτερη αυτήν τιμή που γνωρίζει στην ορθόδοξη Ανατολή ο άγιος Νικόλαος και, αφετέρου, τον ανά τέσσερα- και, μάλιστα, δυσοίωνα, κατά τις λαϊκές αντιλήψεις- χρόνια εορτασμό του άλλου αγίου, του Κασσιανού του Ομολογητή (29 Φεβρουαρίου), του αποκαλούμενου και Ρωμαίου, έπλασε μιαν όμορφη και χαρακτηριστική παράδοση. Σύμφωνα, λοιπόν, με την εν λόγω παράδοση, ο Θεός τιμώρησε τον άγιο Κασσιανό να εορτάζει κάθε τέσσερα χρόνια, όταν ο τελευταίος του παραπονέθηκε ότι οι άνθρωποι τιμούν εξαιρετικά τον άγιο Νικάλαο, αντίθετα με ό,τι συνέβαινε με τον ίδιο. Τότε είναι που ο Θεός του έδειξε τον άγιο Νικόλαο που κατέφθανε κάθιδρως από το πέλαγος, όπου είχε προστρέξει προς βοήθεια και σωτηρία ναυτικών που είχαν ζητήσει τη βοήθειά του[3]  (εικ. 1). Χαρακτηριστικά της θαλασσινής του ιδιότητας και της προστασίας που ο Άγιος παρέχει προς τους θαλασσινούς (αντίστοιχος προς την Αφροδίτη Θαλασσαίην ή Ευπλοίαν ή Πελαγίαν ή Ποντίαν των αρχαίων) είναι και τα λατρευτικά του επίθετα: Ναύτης (Γαλαξίδι), Θαλασσίτης (Χίος, Πάρος), Αρμυρής (Μάνη)[4], Νεφοκράτης (Κύπρος)[5]. Έτσι, ο Άγιος Νικόλαος αντικατέστησε στον Χριστιανισμό τον προστάτη των ναυτιλλομένων κατά την αρχαιότητα Ποσειδώνα. Οι εικόνες του είναι γεμάτες αφιερώματα πλοίων, προερχόμενα από τάματα των ναυτικών που κάποτε κινδύνευσαν. Στη Σάμο πολλοί από τους παλιότερους ναυτικούς, σε περιπτώσεις επικίνδυνων τρικυμιών, ρίχνουν στη θάλασσα το καντήλι ή λίγα από τα κόλλυβα που παρασκευάζονται στους ενοριακούς ναούς που εορτάζουν και διανέμονται στους πιστούς στο τέλος του εσπερινού της παραμονής[6]. Το ίδιο κάνουν και οι θαλασσινοί της Κίου, οι οποίοι σκορπώντας τα στη θάλασσα λέγουν: «Αϊ- Νικόλα μου, και πάψε την ορμή σου! Και αμέσως παύει η τρικυμία»[7].

       Άις-Νικόλας  ο  «Κλέφτης»

        Παλιά, όταν άκμαζε η πειρατεία, οι πειρατές, ως ναυτικοί και αυτοί, θεωρούσαν τον άγιο Νικόλαο ως «προστάτη» τους άγιο, στον οποίο  ξεχώριζαν,  μάλιστα,  και  αφιέρωναν ένα μέρος από τη λεία τους, για να έχουν, λέει, γενναία τη… βοήθειά του κατά τις πειρατικές τους επιδρομές. Μάλιστα, όταν οι πειρατές έμελλαν να αποπλεύσουν, τελούσαν και αγιασμό πάνω στο πλοίο και ευχόντουσαν: «άγιε Νικόλα, στην πλώρη μας και το μερτικό σου να βγει και με το παραπάνω», πράγμα που σήμαινε να συνεργήσει ο Άγιος στην πειρατική πράξη τους, να έχουν μεγαλύτερα κέρδη, οπότε, αναλογικά, και το κέρδος του Αγίου να μεγαλώσει… Προς τούτο αυτός ο άγιος Νικόλαος ονομαζόταν άις-Νικόλας ο Κλέφτης. Πάντως, όλα αυτά αποτελούν, θεωρώ, παλιά ελληνική κληρονομιά από το αρχαίο ελληνικό Δωδεκάθεο, όπου κι εκεί ο θεός Ερμής ήταν, όπως γνωρίζουμε, κλέφτης και… προστάτης της κλοπής.

         Άλλοι Άγιοι «προστάτες» των Κλεφτών ήταν η Παναγία η Κλεφτρίνα και ο Σταυρός ο Κλέφτης (14 Σεπτ.), γιατί από την παραμονή της ημέρας αυτής, που σχεδόν έληγε η συγκομιδή και ο τρυγητός, η επίβλεψη των αμπελώνων γινόταν αμελέστερη, με αποτέλεσμα τα παιδιά να εισέρχονται σε αυτούς και να κλέβουν τα σταφύλια, προστατευόμενα, δήθεν, από τον τίμιο Σταυρό[8]. Ο Παντελής Πρεβελάκης βάζει τη θειά Ρουσάκη να ονομάζει τον άι-Νικόλα «Κλέφτη», γιατί βοηθούσε, λέει, τα κλέφτικα καράβια στον ξεσηκωμό του 1866[9].

          Προστάτης των ορφανών, των φτωχών και ανυπόδητων

           Όμως τον άγιο Νικόλαο δεν έχουν προστάτη τους μόνο οι ναυτικοί^. τον έχουν και όλοι όσοι χρειάζονται κάποιον να κυβερνήσει τη ζωή τους· τα ορφανά παιδιά, οι φτωχοί και ανυπόδητοι, τα ανύπανδρα κορίτσια (εικ. 2), ώστε σχετική να είναι η προσφώνησή του ως «Αϊ Νικόλα των Μοιρών», από παρετυμολογία, ασφαλώς, του ονόματος της ιδιαίτερης πατρίδας του, Μύρων της Λυκίας[10]. Έτσι, η ευαγγελική «φιλανθρωπική» δράση της Εκκλησίας βρήκε την πιο λαϊκή της έκφραση στον θρύλο του αγίου Νικολάου[11]. Στην υμνογραφία του διαβάζουμε:

    Ορφανών προστάτην σε  και χηρών 

     Πεινώντων τροφέα, πενομένων τε πλουτιστήν,

     Αιχμαλώτων ρύστην, πλεόντων τε σωτήρα,

     Κεκτήμεθα, παμμάκαρ, σοφέ Νικόλαε.     

             Ιδιαίτερα τιμά τον άγιο Νικόλαο και ο ρωσικός λαός ως προστάτη της συγκομιδής, ενώ στη Δύση τιμάται ως προστάτης των παιδιών και των μαθητών, επειδή- σύμφωνα με έναν παλιό μεσαιωνικό θρύλο- ανέστησε τρία παιδιά που τα είχε σφάξει ένας χασάπης, για να βάλει το κρέας τους στον κιμά[12]. Τέλος, ο άγιος Νικόλαος θεωρούνταν προστάτης και του βενετσιάνικου Ρεθύμνου, στον οποίο και ήταν αφιερωμένοι έξι (06) ναοί της παραθαλάσσιας πόλης του Ρεθύμνου, στα χρόνια της Ενετοκρατίας[13].

 Άγιοι Προστάτες των ναυτικών

·  Αγία Ανέμη^. πρόκειται για ανύπαρκτη αγία (στη Σαμοθράκη)
·       Αγία Μαρίνα (στη Χίο)
·       Ταξιάρχης Μιχαήλ  (στη Σύμη)
· Άγιος Νικόλαος Μύρων (6 Δεκ.) (πανελλήνια)
·  Αγία Παρασκευή (στην Αμοργό) [με το προσωνύμιο Καλοταριά (= νηνεμία)]
·        Αγία Πελαγία (8 Οκτ.) (στη Σάμο)
·  Άγιος Φωκάς, ο ιερομάρτυς και θαυματουργός [ο Σινωπεύς (22 Σεπτ. και 22 Ιουλ.), στον ελληνικό νησιωτικό χώρο, και ιδιαίτερα στη βυζαντινή Νάξο].

___________________________________________

---

 [1] Νεοφύτου του Εγκλείστου, «Εγκώμιον εις τον άγιον Νικόλαον», βλ. στον Μελίτωνα Καρρά, «Το κοινωνικόν έργον του αγίου Νικολάου εις τα Μύρα», Νέα Χριστιανική Κρήτη, τ. 3 (Ιαν.- Ιουν. 1990), 156.

 [2] Γεωργ. Θ. Μηλίτση, Ο άγιος Νικόλας ο Θαυματουργός και Μυροβλήτης, Τρίκαλα 2002, 64.

 [3] Τέτοιες  παραδόσεις βλ. στην Αικ. Πολυμέρου-Καμηλάκη, «Οι προστάτες του Φλεβάρη» και στη Βασιλική Λεονταρίτου, «Ο Κασσιανός Ιωάννης και ο Κουτσοφλέβαρος», στο «Επτά Ημέρες», ένθετο της «Κυριακάτικης Καθημερινής», 4 Φεβρουαρίου 2001, σελ. 17 και 20 αντίστοιχα. Βλ. και Γεωργ. Θ. Μηλίτση, Ο άγιος Νικόλας ο Θαυματουργός και Μυροβλήτης, Τρίκαλα 2002, 93.

 [4] Γεωργίου Ν. Αικατερινίδη, «Τ’ Αγιονικολοβάρβαρα», στο «Επτά Ημέρες», ένθετο της «Κυριακάτικης Καθημερινής», 2/12/2001, 21.

 [5] Γιατί, ακριβώς, ο άγιος κρατούσε τα σύννεφα, για να μην ξεσπάσει ισχυρή βροχή, που, καμιά φορά, συνοδεύται και από ισχυρή τρικυμία [Φαίδωνος Κουκουλέ, «Αγίων Επίθετα», Ημερολόγιον της Μεγάλης Ελλάδος, τ. 10 (1931), 400].

[6] Μ. Ν. Βαρβούνη, Λαϊκή λατρεία και θρησκευτική συμπεριφορά των κατοίκων της Σάμου, Αθήνα 1992, 197.

[7] Γ. Α. Μέγα, Ελληνικαί εορταί και έθιμα της λαϊκής λατρείας, Αθήναι 1957, 34.

[8] Φαίδωνος Κουκουλέ, «Αγίων Επίθετα», Ημερολόγιον της Μεγάλης Ελλάδος, τ. 10 (1931), 401.

           [9] Παντελή Πρεβελάκη, Ο Ήλιος του Θανάτου, Αθήναι 1984 5 , 93.

[10]  Γεωργ. Ν. Αικατερινίδη, ό.π. (σημ. 807).

[11] Ορθόδοξος Πνευματικότης, Γραμμένο από ένα μοναχό της Ανατολικής Εκκλησίας, Πρόλογος- Μετάφρασις Σάββα Χρ. Αγουρίδη, Αθήναι χ.χ.,19.

[12] Νέος Συναξαριστης της Ορθοδόξου Εκκλησίας, τ. 4^ος (Δεκέμβριος), Ι. Μ. Σίμωνος Πέτρας- Άγιον Όρος, Αθήναι 2005, 65.

           [13] Κωστή Ηλ. Παπαδάκη, Τοπωνυμικό της πόλης του Ρεθύμνου μετά των οικισμών αυτης, Ρέθυμνο (ανέκδοτη εργασία).