ΣΩΜΑΤΕΙΟ ΑΓΡΟΤΩΝ ΠΡΟΣΦΥΓΩΝ ΝΟΜΟΥ ΡΕΘΥΜΝΗΣ- ΛΑΟΓΡΑΦΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΓΙΑ ΤΟΝ ΑΓΙΟ ΤΡΥΦΩΝΑ

ΣΩΜΑΤΕΙΟ «ΑΓΡΟΤΩΝ ΠΡΟΣΦΥΓΩΝ ΝΟΜΟΥ ΡΕΘΥΜΝΗΣ»
ΛΑΟΓΡΑΦΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΓΙΑ ΤΟΝ ΑΓΙΟ ΤΡΥΦΩΝΑ, ΠΡΟΣΤΑΤΗ ΤΩΝ ΑΓΡΟΤΩΝ

ΚΩΣΤΗ ΗΛ. ΠΑΠΑΔΑΚΗ
http://ret-anadromes.blogspot.com

     Σωματείο με τον τίτλο: «Αγρότες Πρόσφυγες Νομού Ρεθύμνης» βρήκαμε τυχαία σε δημοσίευμα τής εφημερίδας «Τύπος» Ρεθύμνης τής 3-2-1935. Στο δημοσίευμα αυτό το παραπάνω ρεθεμνιώτικο Σωματείο φέρεται να πραγματοποιεί θεία Λειτουργία, με την ευκαιρία τής εορτής τού αγροτικού αγίου Τρύφωνος, με τον αείμνηστο πρόσφυγα παπά- Γρηγόρη Βοργιαδάκη, στον ι. ναό τής Κυρίας των Αγγέλων (Μικρής Εκκλησίας), όπου μονίμως ιερουργούσε ο λεβέντης αυτός Μικρασιάτης παπάς και τον αύλειο χώρο τού οποίου κοσμεί σήμερα η προτομή του.

     Εντυπωσιάζει το γεγονός ότι ο συντάκτης τού σημειώματος τής εφημερίδας- που το υπογράφει ως «ΜΑΤΣΑ.»- παρατηρεί έκπληκτος ότι στους ντόπιους Ρεθεμνιώτες τής εποχής του ο αγροτικός αυτός Άγιος ήταν παντελώς άγνωστος, πράγμα, πάντως, που δεν συμβαίνει και σήμερα στον ίδιο βαθμό που, την ημέρα τής μνήμης τού Αγίου (τον γιορτάσαμε πρόσφατα, την Κυριακή 1 Φεβρουαρίου), σε όλους τους ναούς τής πόλης μας, απ’ ό,τι ξέρω, τελείται θεία Λειτουργία, στο δε Σπήλι, έδρα τής Μητροπόλεως Λάμπης, Συβρίτου και Σφακίων, φυλάσσεται και τεμάχιο από το ανώτερο τμήμα τής τίμιας κάρας τού Αγίου και για τον λόγο αυτόν η μνήμη του τιμάται εκεί με ιδιαίτερη λαμπρότητα.

 

Εικ. Ο αγροτικός άγιος Τρύφων (1 Φεβρουρίου), θεράπων άγιος των αμπελώνων και των σταφυλιών- όπως, εξάλλλου, φαίνεται αυτό και από τα πλούσια αφιερώματα σταφυλιών που υπάρχουν πάνω στην εικόνα του- εικονίζεται μ' ένα κλαδευτήρι στο χέρι.

*********

 

 

 

 

     

     Μετά τις παραπάνω πληροφορίες, προερχόμενες από το προπολεμικό Ρέθυμνο τού 1935, με την ευκαιρία της προχθεσινής εορτής του, θεωρούμε σκόπιμο να παραθέσουμε στο σημείωμά μας αυτό ορισμένα λαογραφικά- αγιολογικά στοιχεία γι’ αυτόν τον άγνωστο, τώντις, στους πολλούς Άγιο, που, όμως, αγαπήθηκε ιδιαζόντως από την ελληνική αγροτιά, αφού διαθέτει το ειδικό χάρισμα να προστατεύει τους γεωργούς και αμπελουργούς και να θεραπεύει τα φυτά και τα δέντρα, και κυρίως το αμπέλι, από τις διάφορες ασθένειες.

     Ο άγιος Τρύφων, λοιπόν, ο Μεγαλομάρτυρας, ο Ανάργυρος και Θαυματουργός (1 Φεβρ.), καταγόταν από πόλη τής Φρυγίας με το όνομα Λάμψακος και έζησε κατά τους χρόνους τού βασιλιά Γορδιανού (238- 244).

     Θεωρείται θεράπων Άγιος τού σεληνιασμού (επιληψίας) και των δαιμονισμένων[1]. Θεράπευσε τη δαιμονισμένη κόρη τού αυτοκράτορα Γορδιανού και πολλοί από τους ειδωλολάτρες, εξ αιτίας τού γεγονότος αυτού, ασπάστηκαν τον Χριστιανισμό.

     Στη Θράκη οι έγκυες δεν δουλεύουν την ημέρα τής εορτής τού Αγίου, γιατί, όπως λέγουν, "ο Τρύφος τρίβει τα κόκαλα" (παρετυμολογία), δηλαδή σχηματίζει το χόνδρο των οστών τού παιδιού. Στη Θράκη, επίσης, ο άγιος Τρύφων θεραπεύει τα δόντια. Όποιον τον πονούσε το δόντι του έτρωγε στην εορτή τού Αγίου ρεπάνι και πια δεν ξανάτρωγε και δεν μεταπάθαινε πονόδοντο[2].

     Ο άγιος Τρύφων- χηνοβοσκός στο επάγγελμα- θεωρείται, όπως έχουμε ήδη σημειώσει, κατ’ εξοχήν φύλακας των αμπελιών, αλλά και άγιος και προστάτης των αγρών, των κήπων, των περιβολιών και των σπαρτών, της βλάστησης γενικά, ως έχοντας εξουσία κατά της ακρίδας, της κάμπιας, των ποντικών, και των παντός είδους τρωκτικών. Τα θαύματά του στρέφονταν κυρίως προς τη φύση, την οποία είχε τόσο πολύ μελετήσει και αγαπήσει. Πρόκειται για κατεξοχήν αγροτικό Άγιο, γι αυτό και στις εικόνες του παρουσιάζεται με ένα κλαδευτήρι στο χέρι[3].

     Παρόλον ότι οι συναξαριστές δεν αναφέρουν γεγονότα που να συνδέουν τον Άγιο με το αμπέλι ιδιαίτερα, η σύνδεσή του με τα αμπέλια ίσως έχει να κάνει με την καταγωγή του από έναν τόπο που ήταν από τους μεγαλύτερους αμπελότοπους τής Βυζαντινής Αυτοκρατορίας. Πιθανόν και η θέση τής εορτής του στον ετήσιο κύκλο- που συμπίπτει με την περίοδο κλαδέματος των αμπελιών- να έπαιξε σημαντικό ρόλο στην καθιέρωση τού αγίου ως προστάτη των αμπελώνων και των αμπελουργών.

     Στη Μακεδονία τον άγιο Τρύφωνα τον αποκαλούν και άι-Τρίφυλλα, γιατί βοηθάει τη βλάστηση τού τριφυλλιού.

     Ο λαογράφος Δ. Λουκάτος θεωρεί ότι το ελληνικό όνομα τού Αγίου, καθώς και η νεαρή ηλικία του συσχετίστηκαν με τη λέξη "τ ρ υ φ ε ρ ό ς" και διέδωσαν τη λατρεία του, ώστε- μαζί με την κατάλληλη γεωργική εποχή τής εορτής του- να θεωρείται προστάτης των γεωργών και γενικά τής βλάστησης και της καλλιέργειας και ιδιαίτερα των κήπων και των αμπελιών, που στις αρχές Φεβρουαρίου μπουμπουκιάζουν και κλαδεύονται[4].

     Στους Χιονάδες τής Κόνιτσας, την 1η Φεβρουαρίου, τελείται στην εκκλησία αγιασμός με εξορκισμούς και ευχές τού Τρύφωνος, από τον οποίο παίρνουν οι χριστιανοί και ραντίζουν τα χωράφια τους, τα αμπέλια και τους κήπους τους[5].

    Στον εξορκισμό «εις κήπους, αμπελώνας και χωράφια, τού αγίου μάρτυρος Τρύφωνος», μεταξύ άλλων, διαβάζουμε:

     Ο εισακούων των εις αυτόν πεποιθότων Θεός,
αυτός εξαπέστειλεν εξ ετοίμου κατοικητηρίου αυτού Άγγελον
του πατάξαι παν φύλον και παν γένος κακούργων θηρίων,
των αδικούντων την άμπελον, την χώραν τε και τον κήπον
των δούλων αυτού, ο και των θηρίων τούτων
τα ονόματα σαφώς επιστάμενος.
οία κάμπη, σκώληξ, σκωληκοκάμπη, σκάνθαρος,
βρούχος, ακρίς, επίμαλος, καλιγάρις, μακρόπους, μύρμηγξ,
φθειρ, ρυγίτης, ψυλλίτης, καυλοκόπος, ερυσίβη, κοχλοί, ψαλίτης,
και είτι άλλο προσφυσών και μαραίνον τον καρπόν της σταφυλής,
και των λοιπών ειδών και λαχάνων[6].

   Ο άγιος Νικόδημος ο Αγιορείτης, εκτός του ότι συμπλήρωσε την ακολουθία τού αγίου Τρύφωνος και έγραψε προς τιμήν του εγκώμιο και παρακλητικό κανόνα προς την αγία κάρα του, που βρίσκεται στο Άγιον Όρος, συνέταξε και ικετήρια ευχή, για να τη διαβάζουν οι ιερείς, «όταν συμβεί βλάπτεσθαι τα χωράφια και τους κήπους υπό ακρίδων και ερπετών».

Κατ’ άλλην παρετυμολογία του ονόματός του προς το ρήμα «τρυπώ», θεωρείται προστάτης των δένδρων και των φυτών από τα ποντίκια, τα σκουλήκια και τις κάμπιες, που όλα αυτά τα τρυπούν και τα τρώνε, και κάνουν αγιασμό προς αποτροπή και ανάσχεσή τους[7].

Όπως ήδη σημειώσαμε, στην έδρα της Μητροπόλεως Λάμπης και Σφακίων, δήμου Λάμπης Ρεθύμνου, φυλάσσεται τεμάχιο από το ανώτερο τμήμα της τίμιας κάρας του αγίου, ενώ στην Τερψιθέα τής Γλυφάδας, στην Αθήνα, υπάρχει και ομώνυμος ναός, όπως και στο Μελισσοχώρι τής Θεσσαλονίκης.

    Άλλοι Άγιοι Θεράποντες φυτών- Αγροτικοί Άγιοι· ο άγιος Αχίλλειος, επίσκοπος Λαρίσης (15 Μαΐου), στην Κόνιτσα θεωρείται έφορος και προστάτης τής βλάστησης[8]

· ο άη- Γιώργης ο Σποριάρης (3 Νοεμβρίου), που την ημέρα αυτήν οι γεωργοί μας ετοιμάζουν τον σπόρο των δημητριακών και κάνουν την έναρξη τής σποράς.

· ο προφήτης Ηλίας (στη Σάμο), θεωρείται προστάτης και των γεωργών- όπως και ο άγιος Τρύφων. Στα πανηγύρια του οι γεωργοί κάθε χωριού προσφέρουν στους ναούς τού Αγίου τα πρώτα σταφύλια τής παραγωγής τους, για να ευλογηθούν από τον ιερέα και να διαμοιραστούν, στη συνέχεια, στους πιστούς που συμμετέχουν στο πανηγύρι.

· ο άγιος Ιερόθεος Α΄ επίσκοπος Αθηνών (4 Οκτ.),

· ο άγιος Ιωάννης ο Βαπτιστής, που με τα ύδατα τού Ιορδάνη καθιστά γόνιμα τα εδάφη.

· ο άγιος Ιωάννης ο Θεολόγος, ο «Τριανταφυλλάς», γιατί στη Θράκη προστατεύει τις καλλιέργειες με τριαντάφυλλα και ρόδα από τα οποία παράγεται το πολύτιμο ροδέλαιο.

· ο άγιος Ξενοφών (26 Οκτ.), θεωρείται θεραπευτής των φυτών και προστάτης των γεωργών.

· Η Παναγία των Εισοδίων θεωρείται έφορος και προστάτρια τής σοδειάς και ονομάζεται από τον λαό Παναγία Αρχισπορίτισσσα, Μεσοσπορίτισσα ή Αποσπορίτισσα- ανάλογα με το αν οι γεωργοί την ημέρα τής μνήμης της έχουν αρχίσει ή αποτελειώσει τη σπορά («αποσπείρει») ή βρίσκονται, ακόμα, στη μέση, έχοντας «μεσοσπείρει».

· Ο άγιος Πολύκαρπος, ιερομόναχος και επίσκοπος Σμύρνης (23 Φεβρ.) θεωρείται έφορος τής καρποφορίας των δένδρων και των φυτών, κατά παρετυμολογία, ασφαλώς, του ονόματός του (Πολύκαρπος= που παράγει πολλούς καρπούς). Οι περιβολάρηδες τού Κάμπου, στη Χίο, παρακαλούν τον άγιο Πολύκαρπο, για να πολυκαρπίσουν τα δένδρα τους[9].

· ο όσιος Σεραφείμ (6 Μαΐου), ο ασκήσας στο όρος Δομπού (στα όρια τής Λιβαδειάς).

· ο άγιος Σπυρίδων (12 Δεκ.), σε περιορισμένη κλίμακα, κυρίως στη Ρόδο, θεωρείται και αυτός προστάτης των γεωργών.

· ο άγιος Χαραλάμπης (στην Κρήτη).

 

[1] George A. Williamson, «Οι προστάται τής Ιατρικής Άγιοι εν τη Ελληνική Εκκλησία», Κυπριακά Χρονικά, 6 (1929), 235 και Στ. Βίου, «Χιακαί Παραδόσεις», Λαογραφία 10 (1929-30), σ. 185.

[2] Ελπινίκης Σταμούλη Σαραντή, «Πώς γιάτρευαν στη Θράκη», Θρακικά 9 (1938), 271-272.

[3] Γ. Α. Μέγα, Ελληνικαί εορταί και έθιμα της λαϊκής λατρείας, Αθήναι 1957, 87.

[4] Δημ. Σ.Λουκάτου, Συμπληρωματικά τού Χειμώνα και της άνοιξης, Αθήνα 1985, 106. Πάντως, και στην υμνογραφία τού Αγίου παρατηρούνται φράσεις σχετικές προς τη γεωργία, όπως «έσπευσας προς το σκάμμα» και «κατήρδευσας τα της εκκλησίας βλαστήματα». Στο «Μικρό Ευχολόγιο» υπάρχει ευχή και «Εξορκισμός εις κήπους, αμπελώνας και χωράφια» τού Αγίου Μάρτυρος Τρύφωνος. Βλ. και Φαίδ. Κουκουλέ, Θεσσαλονίκης Ευσταθίου, Τα Λαογραφικά, Αθήναι 1950, 5 υποσ. 2.

[5] Γεωργ. Παΐσιου, Εορτολογικά Σύμμεικτα εκ Χιονάδων Κονίτσης, Λαογραφία 27 (1971), 304.

[6] Μικρόν Ευχολόγιον, έκδοσις τής Αποστολικής Διακονίας τής Εκκλησίας τής Ελλάδος, 198810, 284.

[7] Κ. Μηνά, Λαογραφικές παρετυμολογίες, Λαογραφία 30 (1975-76), 29-30.

[8] Αικ. Πολυμέρου- Καμηλάκη, Άγιοι «ιατήρες» του καλοκαιριού, στο «Επτά Ημέρες», ένθετο τής «Κυριακάτικης Καθημερινής», 1 /7/2001.

[9] Στ. Βίου, Χιακαί Παραδόσεις, Λαογραφία 10 (1929-30), σ. 186.