Αιμίλιου Γάσπαρη * * * Κωστής Ηλ. Παπαδάκης * * * Λαϊκή Πίστη και Λατρεία

Βιβλιοπαρουσίαση

Του Αιμίλιου Γάσπαρη

Κωστής Ηλ. Παπαδάκης

Λαϊκή Πίστη και Λατρεία

 Εκδόσεις Γρηγόρη, Αθήνα 2018, σελ. 472

       Από τις αρχές του 2019 βρίσκεται στο γραφείο μου ένα βιβλίο έργο ζωής του Κωστή Ηλ. Παπαδάκη, ένα βιβλίο που, για μένα, τουλάχιστον, είναι άκρως συγκινητικό. Ειδικά, θυμάμαι, στην περίοδο της Σαρακοστής, που είχα την τύχη να παρακολουθώ τις ακολουθίες στη Μονή Πετράκη, σ’ αυτόν τον κατανυκτικό ναό, ακούγοντας τον Ακάθιστο Ύμνο και βιώνοντας την ταπεινότητα και την ευσέβεια μαζί με την υπέροχη αυτή ποίηση, δεν υπήρξε φορά που  να μη σκεφτώ το βιβλίο αυτό και το θέμα του να μη σχηματίσει πολύ συγκεκριμένα και φωτεινά σημεία μέσα μου. Κοιτάζοντας τα αρχαία σπαράγματα, τα ενσωματωμένα στον ιερό ναό και τις παλιές τοιχογραφίες συνειδητοποιούμε πόσο μας βοηθούν να επικοινωνήσουμε πρώτα με τον ίδιο μας τον εαυτό και μετά και με ό,τι πιστεύουμε. Στις περιπτώσεις αυτές είναι απόλυτα φυσικό να γίνεται σύνδεση και σύγκριση και με ό,τι σύγχρονό μας προάγει τον πολιτισμό μας.

     Έτσι, αυτό  που έρχεται στη σκέψη μου, σε σχέση και με το βιβλίο «Λαϊκή Πίστη και Λατρεία» του Κωστή Παπαδάκη, είναι το πώς τόσους αιώνες ο λαός αυτός έπλασε και μορφοποίησε ένα τόσο πλούσιο και πολύτιμο σύστημα για κάθε πτυχή της ζωής του και με αυτό προσέγγιζε τα προβλήματά του και με την ευαισθησία του μπορούσε να ψάχνει τη θεραπεία και το χάρισμα των ιαμάτων. Ακόμα, είναι συγκινητικό το συγκεκριμένο βιβλίο γιατί αποτελεί το αποκορύφωμα μιας προσπάθειας που κράτησε πολλά χρόνια και που έφερε το θαυμαστό αυτό αποτέλεσμα των πεντακοσίων σελίδων πυκνού και σημαντικού λόγου.

      Για τη σημασία και την αξία του βιβλίου έχουν ήδη γραφεί πολλά και ακόμα περισσότερα θα γραφούν που θα αναδείξουν τη σημασία του στην επιστήμη της Λαογραφίας και της έρευνας πάνω στα ήθη και τα έθιμα του λαού μας. Το βιβλίο «Λαϊκή Πίστη και Λατρεία», των εκδόσεων Γρηγόρη, 2018, έχει πάρει τον Α΄ έπαινο της Ακαδημίας Αθηνών. Πάνω από όλα αυτά, όμως, έρχεται να πάρει μια σημαντική θέση στην καρδιά μας πιο πολύ για δυο λόγους. Ο πρώτος είναι αυτό το ίδιο το θέμα που αφορά όλους μας και, μάλιστα, ως Έλληνες, γιατί μας παραδίδει με πολύ προσιτό τρόπο στοιχεία που καθόρισαν την πορεία μας και μας διέκριναν από τους άλλους λαούς και είναι η βασική ειδοποιός διαφορά μας και αυτό που χαρακτηρίζει τον βαθύτερο πολιτισμό μας. Ο δεύτερος αφορά πιο πολύ τον συγγραφέα που και με αυτό το πόνημα έρχεται να μας δείξει την αγάπη του για τον τόπο και την συμμετοχή του στην διατήρηση της παράδοσης αυτού του τόπου και την πολύπλευρη συμβολή του στον πολιτισμό με μια τόσο πλούσια παραγωγή και με τόση ποιότητα πάντα σε σχέση με γράμματα και τις τέχνες. Με τόσα βιβλία και τόσα δημοσιεύματα  και τόση εμπνευσμένη παρουσία στον πνευματικό κόσμο του τόπου που ο έπαινος αυτός είναι το λιγότερο που θα μπορούσα να εκφράσω.

     Η μελέτη του Κωστή Ηλ. Παπαδάκη αποτελεί εξέλιξη της εισήγησης που πραγματοποίησε στο Διεθνές Επιστημονικό Συνέδριο για τη Λαϊκή Ιατρική στο Ρέθυμνο το 2000 κάτω από την αιγίδα της Ιστορικής και Λαογραφικής Εταιρείας. Προεκτείνοντας την αρχική εργασία που αφορούσε μόνο στους Θεράποντες Αγίους και είχε καθαρά κρητολογικό χαρακτήρα απόκτησε μια πλήρη και εμπεριστατωμένη αποτύπωση ενός τόσο ενδιαφέροντος και σημαντικού υλικού που συνδέεται στενά με τη διαχρονική πορεία του λαού μας και εκτός από τις λατρευτικές έχει και ποικίλες κοινωνικές και πολιτισμικές προεκτάσεις. Και μόνο ο κατάλογος, όπως βρίσκεται συγκεντρωμένος, των Αγίων με τις χαρακτηριστικές ιδιότητες που τους αποδίδει ο λαός μας και τα πιο σημαντικά στοιχεία που τους συνοδεύουν, αποκτά μια ιδιαίτερη σημασία.

    Το βιβλίο αποτελείται από τρία μέρη και έχει εκτός τις εικόνες που το κοσμούν, πλούσια βιβλιογραφία και ευρετήριο που διευκολύνει το ψάξιμο και την προσέγγιση στα επί μέρους σημεία. Έτσι η επαφή με τόσα Ονόματα Αγίων στα οποία έχει αποκρυσταλλωθεί αιώνες η πίστη και η ελπίδα, γίνεται και συγκινητική γνωριμία με τόπους δικούς μας κοντινούς και άλλους που παραμένουν δικοί μας όσο κρατάνε και κρατάμε αυτά τα κοινά χαρακτηριστικά που μας συνδέουν σαν λαό και σαν έθνος.  Αυτή θεωρώ πως είναι ακόμα μια μεγάλη προσφορά του συγγραφέα μας, γιατί καταφέρνει με τη μελέτη του αυτή, που είναι ιδιαίτερα προσιτή στο ευρύ αναγνωστικό κοινό και διαβάζεται χωρίς δυσκολία από τον καθένα μας, να μας υπενθυμίσει την κοινή πορεία και τη σχέση που προσδίδει στη ζωή μας  ο παράγοντας Εκκλησία. Επίσης τις πολλές και ποικίλες καταβολές που έχουν πολλά από τα δρώμενα και τα αποδιδόμενα σε Αγίους με την ελληνική αρχαιότητα.

     Στην πρώτη ενότητα του βιβλίου  και στα κεφάλαια Δ΄ ως και Η΄,  σε περίπου σαράντα πέντε σελίδες, μας παραδίδεται μια ενδιαφέρουσα ανάλυση της σχέσης της αρχαίας ελληνικής λατρείας με την λαϊκή χριστιανική που την αντικατέστησε. Το θέμα είναι σημαντικό και μόνο του το τμήμα αυτό αποτελεί μια εργασία ξεχωριστή. Η μετάβαση από τον Ποσειδώνα  στο Άγιο Νικόλαο, όπως επιγράφεται το κεφάλαιο Δ΄, τα κατάλοιπα της αρχαίας λαϊκής πίστης που συνεχίζουν  να υπάρχουν στη ζωή μας και σήμερα, όπως τα συναντούμε σε πολλές από τις τελετές και άλλες εκφάνσεις της καθημερινότητας και που, πολλές φορές, αγνοείται  η καταγωγή του εκάστοτε δρώμενου, όλα αυτά εξετάζονται και τονίζονται. Αξίζει να σημειώσω και το έθιμο με τα λαζαράκια, τα μικρά ψωμάκια σε μορφή φασκιωμένου παιδιού που τα φτιάχνουν το Σάββατο πριν την Κυριακή των Βαΐων, προέρχεται από αντίστοιχο της αρχαιότητας και  συνδέεται με τελετουργίες σχετικές με την ανάσταση της φύσης και τον ερχομό της άνοιξης.

      Τα στοιχεία που παραθέτει ο Κωστής Παπαδάκης στη συγκεκριμένη ενότητα είναι πάρα πολλά   και πάνω απ’ όλα αναδεικνύουν τη συνέχεια της βαθειά ριζωμένης πίστης στο λαό μας, κάτι που και η επίσημη εκκλησία τις περισσότερες φορές παραδέχτηκε και ενσωμάτωσε. Είναι επίσης πολύ σωστή η παρατήρηση πως σ’ ένα ελληνικό πανηγύρι, τουλάχιστον έτσι όπως γινόταν πριν λίγα χρόνια, ένας αρχαίος Έλληνας δεν θα αισθανόταν ξένος. Σήμερα αυτό αλλάζει ραγδαία και συμπαρασύρει και διαφοροποιεί τα στοιχεία της κοινής καταγωγής και με την αυξανόμενη παρουσία των ξένων, αυτά που για αιώνες διατηρήθηκαν χάνονται και καταργούνται. Και για το λόγο αυτό μελέτες όπως αυτή αποκτούν μεγαλύτερη βαρύτητα.

     Άγιοι Θεράποντες και Άγιοι Προστάτες και Άγιοι Έφοροι- Επόπτες, ένας πλούσιος κατάλογος στον οποίο κυρίαρχη θέση έχει η Παναγία. Έτσι σε είκοσι πέντε σελίδες στο βιβλίο συναντάμε τα επίθετα της Παναγίας ως «Θεράπουσας αγίας», ειδικότερα τα επίθετα τα σχετικά με ιαματικές  και παρηγορητικές στον πόνο ιδιότητες, μέρος από τα τρεις χιλιάδες «Θεοτοκωνύμια», προσφωνήσεις που έχουν κατά καιρούς αποδοθεί, τις Παναγίες, επίσης, του Αγίου Όρους, της Βασιλεύουσας, της Αθήνας και αυτές που φέρεται από την παράδοση πως ζωγράφισε ο ευαγγελιστής Λουκάς. Αποτελεί μια σχεδόν μαγική υπόσταση και μόνο αυτή η παραγωγή λέξεων με έναν και μόνο προορισμό, την τιμή και την ευγνωμοσύνη στο πρόσωπο της Παναγίας. Αποτελεί ένα δώρο αυτή η συγκέντρωση αυτών των θείων λέξεων που και μόνο η ανάγνωσή τους μπορεί και δρα ιαματικά και όχι μόνο για τους χριστιανούς.

      Επίσης θα αναφέρω για Άγιο Αιμιλιανό που μαρτύρησε την εποχή του Ιουλιανού του Παραβάτη και που θεωρείται πως λύνει τη γλώσσα των μικρών παιδιών, για τους δρακοντοκτόνους Αγίους, όπως ο Άγιος Γεώργιος, για τους Αγίους θεράποντες των παιδιών, για τους Αγίους Προστάτες των ναυτικών και των σωμάτων ασφαλείας, για τους Ανύπαρκτους Άγιους, αυτούς δηλαδή που δεν αναφέρονται στα διάφορα συναξάρια της εκκλησίας, όπως την Αγία Καλή στην Ελεύθερνα που λατρεύεται σ’ ένα λαξευτό τάφο. Κύριο λόγο βέβαια στην καταγραφή και παρουσίαση των Αγίων έχει η Κρήτη, πως θα μπορούσε να γίνει διαφορετικά. Ο Κωστής Ηλ. Παπαδάκης με το πόνημα αυτό μας ταξιδεύει, μας τονώνει το θρησκευτικό μας φρόνημα και ενθουσιάζει και μας συγκινεί με την προσπάθειά του. Είναι  μια σημαντική προσφορά στον Τόπο μας και σ’ όλους μας. Μια κατάθεση στην επιστήμη της Λαογραφίας και ένα ακόμα έργο στην τόσο πλούσια εργογραφία του. Με το βιβλίο αυτό αποσπά ένα ακόμα έπαινο και παράλληλα την ευχή για τη συνέχιση της προσφοράς του.