Κωστή Λαγουδιανάκη * * * Σαπουναριά στο Ρέθεμνος πριχού πενήντα χρόνους * * * Από το βιβλίο του Κωστή Ηλ. Παπαδάκη «Ρ έ θ υ μ ν ο 1900-1950»

Κωστή Λαγουδιανάκη

Σαπουναριά στο Ρέθεμνος πριχού πενήντα χρόνους

 Από το βιβλίο 

του Κωστή Ηλ. Παπαδάκη 

«Ρ έ θ υ μ ν ο 1900-1950», 

σελ. 361- 366

                           *  *   *

 α΄)   Γενικά     

Σαπουναριά στο Ρέθεμνος πριχού πενήντα χρόνους

αποκρεμούνται μυριστά στση θύμησης τσι κλώνους.

Σε χρόνους περαζούμενους μες στην Τουρκοκρατία

εμπόριο με κέρδητα «τα σαπωνοποιεία».

Τούρκοι τα συνορίζουνται για τη δική τους πάρτη,

παράδες να τσιμογελά η τσέπη τους γεμάτη.

Κι απήτιμος¹ μισέψανε τα τουρκοκορφοβούνια²

η Κρήτη ξακλουθά γερή πάστρα με τα σαπούνια.

Σαπουναριά το Ρέθεμνος μετρά κι είναι πληθώρα

και στην Ελλάδα δίδουνε του εμπορίου γνώρα.

Σαπούνι ρεθεμνιώτικο με το περίσσο νάμι³

γλακά σ’ όλα τα διάπαντα τσ’ Ελλάδας να προκάμει.

Σαπούνι ρεθεμνιώτικο χωρίς θελό⁴ ψεγάδι

που παραδολογά γερά, καλλιά κι από το λάδι.

Σαπούνι που παρακαλεί να ‘χει λαδοβεντέμα

για να ’ναι μαξουλούδικη⁵ κι η γ-εδική του γέννα.

Και στην αρχή του εικοστού αιώνα τα σκαλούνια⁶

είναι και πάλι πληθερά τα Ρεθεμνοσαπούνια.

Κι οι πρόσφυγες σαν ήρθανε πολλοί Μικρασιάτες

επορπατήξανε κι αυτοί στου σαπουνιού τσι στράτες.

Μ’ απήτιμος τον πόλεμο τη «σαπωνοποιία»

ζυγώνει τη σιγά σιγά η… «νέα η χημεία».        

Το ύστερο σαπουναριό πριχού κι αυτό να σβήσει

τ’αδέρφια οι Καψαλιανοί του ’χανε δώσει ζήση.    

Τριάντα χρόνους τ’ όνομα του σαπουνιού «τ’ Αρκάδι»

κι απόκειας το παντοτινό σκεπάζει το το βράδυ.

β΄) Η κατεργασία του σαπουνιού

Σαπούνι τρία υλικά το πλάθουνε ομάδι

θέλει ποτάσα καυστική, νερό κι αντάμι⁷ λάδι.

Δυο μέρες θένε βράσιμο σε πληθερό καζάνι

και θένε κι ανεκάτωμα που…να τα κουζουλάνει.

Ο «καζαντζής»⁸ για ψήσιμο άφτει φωθιά με τσ’ ώρες

από τση ταχινής το φως είκοσι ώρες ζόρες.

Απείς θα πήξει και ψηθεί γροικά: «για κόπια κι έλα⁹»

και το σαπούνι πορπατεί και πάει στη «μαστέλα»¹⁰.

Περίσσο τ’ ανεκάτωμα θα…το πολυζαλίσει

για να γενεί ασπριδερό γή και να πρασινίσει.

Στσι «τάβλες» πάει γλακιχτό μετά να τσ’ ανταμώσει

κι οι τάβλες το κονεύγουνε¹¹ για να καλοστεγνώσει.

Την άλλη μέρα στη δουλειά στρώνουνται τα μαχαίρια

και του γυαλοξυσίματος γροικούνται τα χαμπέρια¹².

Αργάτες το ισιώνουνε, «τζάμι» για να το δούνε

και είναι κι αξυπόλητοι, παπούτσα δε φορούνε.

Για να ’χει του παραγωγού φίρμα να τελαλίζει

πρινοσφραγίδα τού κλουθά και το καλοσφραγίζει.

Χέρα του «κόφτη» σταθερή του σαπουνιού την όψη

θωρεί και ντρέτα πολεμά για να το φετοκόψει.

Βαρά του κόφτη ’ν’ η δουλειά κι η κούραση καμπόση,

η συντρομή τ’ «αβαρατζή»¹³ θα τονε ξαλαφρώσει.

Τση σαπουνοκοπής χαρά τα γέλια θα σκορπίσει

του εμπορίου τα σακιά ξετρέχει να γεμίσει.

Σαπούνια για την αγορά «τάξεως είναι πρώτης»

και «αρχοντιά που ’ναι μισή είν’ η καθαριότης».

Με σόδα την ανθρακική και τση πυρήνας λάδι

σαπούνι πράσινο θωρεί ξετελεμού σημάδι.

Αλλής λοής το λιόλαδο χρώμα σαπουνοντύνει

τ’ άσπρο σαπούνι σάζει το τα ρούχα για να πλύνει.

γ΄) Σαπωνοποιίες του Ρεθύμνου

Αλλότες τα σαπουναριά στο Ρέθεμνος περίσσα

των αδεφών Φραγάκηδων και Παλιεράκη-Πίσσα.

Σαπουναριά το πλια παλιό κι άλλα ’χει το σεφέρι¹⁴

των Ορφανάκηδω ’ναι δυο κι αντάμι του Λυμπέρη.

Του Μπιρλιράκη νοτικά Φορτέτζας έχει χάκι¹⁵

στην πόλη κι ανατολικά χάκι του Συνατσάκη.   

Αλλότες τα σαπουναριά του εμπορίου θάρρη

και σοντηρούνε κι άλλα δυο Γαγάνη και Παντζάρη.

δ΄) Επίλογος

Εδά τα κρεμοσάπουνα και του «χημείου σκόνες»

για τα παλιά σαπουναριά φέραν βαροχειμώνες.

Βουβά ’ναι όσα στέκουνε στου χρόνου την αντάρα

και μόνο θύμησης εδά ξάφτουνε τα φουγάρα.

Τα θυμητάρια τσ’ εποχής στσι τοίχους τους κρεμούνε

οι νέοι να μαθαίνουνε, παλιοί να θυμηθούνε.

                                               _______________________

      Λ ε ξ ι λ ό γ ι ο

1.                 απήτιμος= αφού, αφότου, μετά, ύστερα

2.                 τουρκοκορφοβούνια, τα = η Τουρκοκρατία

3.                 νάμι, το= φήμη, καλό όνομα

4.                                       θελός, -η, -ο= ο θολός

5.                 μαξουλούδικος και μαξουλήδικος= αυτός που αποφέρει μαξούλι (εισόδημα)

6.                 σκαλούνια, τα = τα σκαλοπάτια (μτφρ. οι άρχές του αιώνα)

7.                 αντάμι επίρρ.= μαζί

8.                 καζαντζής=  ο «εργάτης του σαπουνιού» που είχε έργο την τοποθέτηση ξύλων στο φούρνο, για το ψήσιμο τού σαπουνιού [kazanci<kazan(=καζάνι)]

9.                 για κόπια κι έλα= κόπχιασε κι έλα, δηλ. πλησίασε

10.              μαστέλα= δοχείο εν είδει στέρνας, με άνοιγμα στο επίπεδο του πυθμένα, όπου και αναδεύεται το σαπούνι έως ότου αποκτήσει το απαιτούμενο χρώμα, λευκό ή πράσινο.

11.              Κονεύγω (ρήμα) <κονάκι= διαμένω

12.              Χαμπέρι, το <από τούρκ. haber= είδηση συνήθως δυσάρεστη

13.              αβαρατζής= ο βοηθός τού κόφτη στη διαδικασία τού κοψίματος του σαπουνιού

14.              σεφέρι, το=περίοδος, φορά

15.              χάκι, το= ιδιοκτησία, ακίνητη περιουσία

                            _____________________________ 

Σαπωνοποιίες Ρεθύμνου (από τον καθημερινό τύπο της εποχής)

Το ιστορικό πλαίσιο του παραπάνω ποιήματος

        (Από το βιβλίο του Κωστή Ηλ. Παπαδάκη: «Ρ έ θ υ μ ν ο 1900-1950»,

σελ. 361- 366)

*    *     *

Πριν πενήντα και πλέον χρόνια η σαπωνοποιία ευδοκιμούσε πολύ στην Κρήτη και ειδικότερα στο Ρέθυμνο, που αριθμούσε αρκετά εργοστάσια σε σχέση με το μέγεθος του. Ήταν η μόνη πόλη που εξήγαγε  σαπούνι σε ολόκληρη την Ελλάδα. Εκείνα δε τα χρόνια η αξία τού σαπουνιού ήταν πολύ μεγαλύτερη από εκείνη του λαδιού.

Οι σαπωνοποιίες τού Ρεθύμνου των αρχών του 20^ου αιώνα συνέχισαν να λειτουργούν και να αυξάνονται σε αριθμό με την έλευση των προσφύγων  μέχρι το 1940 περίπου. Τη δεκαετία από το τέλος τού Εμφυλίου ως το 1960, νέα σαπουναριά ήρθαν να προστεθούν στο δυναμικό της πόλης. Οι αδερφοί Νίκος και Γεώργιος Φραγάκης ιδρύουν ένα σαπουναριό κατ’ αρχήν δυτικά του κήπου, περί το 1946, και κατόπιν, περί το 1951- 52, το μεταφέρουν στον Κουμπέ, όπου και σήμερα σώζεται,  ονομάζοντας το σαπούνι τους «Αρκάδι». Το 1980 αυτό το τελευταίο σαπουναριό τής πόλης έσβησε τα καζάνια και σφάλισε τις πόρτες του, υποκύπτοντας  στην εξέλιξη των καιρών.

Το σαπουναριό των αδελφών Νικολάου και Γεωργίου Φραγάκη, στον Κουμπέ

Οι σαπωνοποιίες, λοιπόν, του Ρεθύμνου συνέχιζαν τη λειτουργία τους και μετά τον πόλεμο του 1940- 45 και μέχρι την εμφάνιση των μοντέρνων χημικών μέσων πλυσίματος, όπως οι σκόνες και τα υγρά σαπούνια, που εκτόπισαν το παραδοσιακό σαπούνι από την αγορά και, φυσικά, οδήγησαν τα σαπουναριά τού Ρεθύμνου στην παρακμή και την εξαφάνιση.

 Σήμερα, πάντως, τα απομεινάρια των σαπωνοποιείων μαρτυρούν την ύπαρξη μιας σημαντικής δραστηριότητας στο παρελθόν, που δεν θα πρέπει να λησμονηθεί, γιατί αποτελεί, όπως και τόσα άλλα πράγματα, την ιστορία αυτής της πολιτείας.

Σχόλιο στον Μαντιναδολόγο Κωστή Λαγουδιανάκη και στο παρόν ποίημά του, από τον Κωστή Ηλ. Παπαδάκη

                 ________

    Συνταξιούχος δάσκαλος και επί χρόνια Διευθυντής σε σχολεία του Ηρακλείου, ο Κωστής Λαγουδιανάκης, από το Χαρασό Πεδιάδος, ένας αληθινά παθιασμένος λάτρης της Κρητικής γλωσσολαλιάς και ιδιαίτερα χαρισματικός δημιουργός της κρητικής μαντινάδας, ψάχνει απ’ οπουδήποτε μπορεί να αντλήσει την έμπνευση για να «σκαρώσει» καινούριες μαντινάδες ή ποιήματα, σε ιαμβικό 15σύλλαβο, με ουσιώδες και πάντα κρητικό περιεχόμενο.

     Ανάμεσα σε μια, τουλάχιστον, δεκάδα σχετικών βιβλίων του είναι και «Τα ναμουντάνικα χωργιά», μια τολμηρότατη δουλειά, στην οποία εμπεριέχονται 1430 μαντινάδες, μια για κάθε χωριό της Κρήτης(!), (Ηράκλειο 2009).

  Τα μαντιναδολογήματα του Κωστή Λαγουδιανάκη καθίστανται θεωρώ, περαιτέρω, ένας θησαυρός πολύτιμος της Κρητικής Διαλέκτου και αξίζει, για τον λόγο αυτόν, να γίνονται ευρύτερα γνωστά, όπως και το παρόν- το τρίτο κατά σειρά- εμπνευσμένο, όπως και τα προηγούμενα δύο, από το βιβλίο μας: «Ρ έ θ υ μ ν ο   1 9 0 0- 1 9 5 0», όπου, στις σελίδες 361- 366, αναφερόμαστε στις σαπωνοποιίες του παλιού Ρεθέμνους (τα προηγούμενα δύο ποιήματα του Κ. Λαγουδιανάκη είναι:

 α) Υπαίθριοι Μικροπωλητές του παλιού Ρεθέμνους και

 β) Τον Κήπο τον Δημοτικό το Ρέθεμνος λογιάζει).

    Ευχαριστούμε τον εκλεκτό φίλο Κωστή Λαγουδιανάκη, που ανέλαβε με αυτόν τον τόσο όμορφο και πρωτότυπο τρόπο, σαν και τον αξέχαστο ποιητή του Ρεθέμνους, 

Γ ι ώ ρ γ η  Κ α λ ο μ ε ν ό π ο υ λ ο, να μας υπενθυμίσει και να μας συγκινήσει σιγοτραγουδώντας μας στην κρητική λαλιά σελίδες από το παλιό Ρέθεμνος, και συγκεκριμένα εδώ από τις «σαπωνοποιίες» του. «Μας έπεψε»- όπως μας έγραφε χαρακτηριστικά στο ηλεκτρονικό του γράμμα- μια «τρίτη ξεφουρνιά» για τις «σαπωνοποιίες» του Ρεθέμνους, εμπνευσμένη από το βιβλίο μας για το παλιό το Ρέθεμνος, ευχόμενος «να 'χει μιαολιά νοστιμιά σαν και τη νοστιμιά τση ξεφουρνιάς του φτάζυμου»….

     Τον ευχαριστούμε για την αγάπη του για το Ρέθεμνος και για το δροσερό κι ολόγλυκο  τερέτισμά του!