Η ΑΓΙΑ ( Ή ΚΕΡΑ ) ΚΑΛΗ Μια ανύπαρκτη «αγία» τής Ελληνικής Λαογραφίας, με έντονη παρουσία και στο Ρέθυμνο και την Κρήτη

       

     

    Η ΑΓΙΑ ( Ή ΚΕΡΑ ) ΚΑΛΗ

Μια ανύπαρκτη «αγία» τής Ελληνικής Λαογραφίας, με έντονη παρουσία και στο Ρέθυμνο και την Κρήτη

 ΚΩΣΤΗ ΗΛ. ΠΑΠΑΔΑΚΗ

         

           Στην Ελεύθερνα Μυλοποτάμου, νομού Ρεθύμνου, οι κάτοικοι πιστεύουν στην ύπαρξη αγίας με το όνομα Καλή και έχουν, μάλιστα, τοποθετήσει την εικόνα της σε σπήλαιο μικρών διαστάσεων (3Χ3Χ2), που, στην πραγματικότητα, είναι ένας αρχαίος λαξευτός τάφος. Μερικοί, επίσης, από τους λαξευτούς τάφους (ελληνιστικής εποχής), που βρίσκονται περί τα 1500 μ. βόρεια τού ίδιου χωριού, έχουν διαρρυθμιστεί σε χριστιανικές εκκλησίες (πιθανόν από τον Ε΄ αι. και εξής). Τέτοιες είναι η αγία Άννα, η αγία Ελέσα (= άγιος Κωνσταντίνος και αγία Ελένη) και ο άγιος Αντώνιος[1]. Επίσης, στη νήσο Κίμωλο υπάρχει τοπωνύμιο Αγία Καλή, ενώ στην Πάρο νησίδα[2]. Στη μνήμη τής αγίας Καλής, πάντως, δεν τελείται ποτέ θ. λειτουργία, ούτε ως «αγία» περιλαμβάνεται στο επίσημο εορτολόγιο τής Εκκλησίας.

           Η αινιγματική αυτή «αγία» δεν έχει πάντοτε την ίδια ταυτότητα^. άλλοτε παρουσιάζεται ως «αγία», άλλοτε ως «ξαδέλφη» τής Παναγίας και άλλοτε ως μια απλή γυναίκα. Πλείστες παραλλαγές τού λαϊκού τραγουδιού τής Κερά- Καλής περιέλαβε ο Bertrand Bouvier[3], ενώ σε κρητική παραλλαγή τού «Μοιρολογιού τής Παναγιάς»[4], η αγία Καλή εμφανίζεται να επιτιμά την Παναγία, γιατί δεν μπόρεσε, λέγει, να αντιληφθεί ότι η Παναγία δεν εκδήλωνε τον πόνο της για τον Εσταυρωμένο Γιο της, προκειμένου να δώσει κουράγιο και να καταστεί παράδειγμα και στις άλλες χαροκαμένες μάνες, που κι εκείνες χάνουν τα παιδιά τους. Για τη συμπεριφορά της αυτήν η αγία Καλή τιμωρήθηκε από την Παναγία να μην τιμάται με λειτουργία, αν και αγία. Η Παναγία, λοιπόν, θρηνεί για το μαρτύριο τού Γιού της, αλλ’ Εκείνος την παρηγορεί και την προτρέπει να στρώσει τραπέζι (το τραπέζι τής παρηγοριάς), για να φάνε όλοι, ακάλεστοι και καλεσμένοι:

          Βάνει κρασί στο μαστραπά κι αφράτο παξιμάδι

          κ’ ήφαγαν οι ακάλεστοι, φάγαν κ’ οι καλεσμένοι.

          Περνά και η Αγιά Καλή, τούτο το λόγο λέει:

         -Ποιος είδε γιον εις το σταυρό και μάνα στο τραπέζι;»

          Και πάλι ξαναπέρασε πάλι το ξαναλέει.

         -«Άντε κ’ εσύ Αγιά Καλή, Αγιά να μη σε λένε.

          Παπάς να μη σε λειτουργά, διάκος να μη σε ψάλλει

          μόνο στην άκρη τού γιαλού το κύμα να σε δέρνει.

          Κι αν είν’ και ψάλει σε παπάς να τον κωλοκυλήσω,

          μέσ’ στον αφρό τση θάλασσας να πα να τόνε πνίξω»,

          -«Ώφου, γλυκειά μου Παναγία….» 

           Είναι, επίσης, χαρακτηριστική και σαφώς ερμηνευτική τής στάσης τής Παναγίας η απάντησή Της σε παράδοση τής Αθήνας, που διασώζει ο Νικόλαος Γ. Πολίτης και που παρουσιάζει την αγιά Καλή ως καλογριά[5]: «Τότες εγύρισε η Παναγία και της είπε ^.  Σύρε, μάνα Καλή, μήτε να ψάλλεσαι, μήτε να λειτουργιέσαι. Αν κρεμαστώ εγώ, θα κρεμαστούν μανάδες^. και αν πνιγώ εγώ θα πνιγούν μανάδες ^. μονάχα κάθομαι στην παρηγοριά, για να παρηγορηθούν όλες οι μανάδες. Και η μάνα Καλή μετανόησε για όσα είπε κι έφυγε λυπημένη. Και γι’ αυτό, καταλήγει η παράδοση, υπάρχει αγία Καλή μόν’ δε λειτουργιέται». Ο Ν. Γ. Πολίτης σημειώνει και άλλη, Μεσσηνιακή, τη φορά αυτήν, παράδοση[6], σύμφωνα με την οποία η αγία Καλή ταυτίζεται με την αγία Άννα, τη Μητέρα, δηλαδή, της Παναγίας, στην οποία δυσφορώντας η Παναγία για παρόμοιο έλεγχο που τής έκανε, της είπε:       

               Άγια Άννα να λογειέσαι ,

               και να μη δοξολογειέσαι

         Παρόμοια εκφράζεται η συμπεριφορά τής αγίας Καλής και στο ακόλουθο δημοτικό τραγούδι από τη Μικρά Ασία, όπου ιδιαζόντως σκληρή, ως πέλεκυς, θεωρούμε, «τομώτερος υπέρ πάσαν μάχαιραν…», επιπίπτει εδώ η κατάρα τής Παναγίας:

               Η Αγία Καλή ηπέρασε απ’ έξω και τση λέγει:

              -Ποιος είδε γιο εις το σταυρό και μάνα στο τραπέζι;

               Η Δέσποινα σαν τ’ άκουσε πέφτει, λιγοθυμάει.

               Σταμιά νερό την περιχού και πέντε βάζοι μόσχοι

               Κι απόντας ησεφέρισε αυτόν τον λόγο λέγει:

              -Άντε κι εσύ, Άγια Καλή, και δόξα να μην έχεις,

               Άντε που να σε χτίσουνε ανάμεσα πελάους,

               Ούτε παπάς να λειτουργά, διάκος να μη σε ψέλνη,

               Ούτε κερί και λίβανο μην κάνη εμπροστά σου.

      Να γίνει μάντρα των αρνιών και μάντρα των προβάτων,

               Κι απάνω στα καμπαναριά κοράκοι να κοιτάζουν.  

             Εντυπωσιακή, τέλος, είναι παραλλαγή τής εν λόγω παράδοσης (από την περιοχή Κισάμου Χανίων προερχόμενη), που καταγράφει ο φίλος κ. Κων. Φουρναράκης, και θέλει αυτήν που έκαμε την παρατήρηση στην Παναγία να είναι η αγία Ελένη (!)- παρότι η τελευταία έζησε σε εντελώς διαφορετική εποχή από την Παναγία- επιχειρώντας, με τον τρόπο αυτόν, ο λαός μας να εξηγήσει γιατί η αγία Ελένη, καίτοι αγία, δεν έχει δική της Ακολουθία και τροπάριο, αλλά αυτήν τού γιου της, του Μεγάλου Κωνσταντίνου. Η παράδοση αναφέρει ότι όταν η αγία Ελένη είδε την Παναγία να κάθεται στο νεκρόδειπνο τού Γιού της, είπε: «ποιος είδε γιο εις το σταυρό και μάνα στο τραπέζι;». Και τότε η Παναγία θυμωμένη τής απαντά: «Αγία Ελένη να’ σαι και μη λουτρουγάσαι». Ο κ. Φουρναράκης, στη συνέχεια, ευστόχως παρατηρεί ότι δεν είναι άσχετο ότι το παραπάνω σπήλαιο τής Αγίας ή Κεράς Καλής, στην Ελεύθερνα Μυλοποτάμου, βρίσκεται στη θέση Αγία Ελέσα (Ελένη), όπου- όπως σημειώνουμε στην αρχή τού  παρόντος λήμματος- υπάρχει μεγαλύτερο σπήλαιο που τιμάται στη μνήμη των αγίων Κωνσταντίνου και Ελένης[7]. Και ακριβώς το ίδιο μπορούμε να υποθέσουμε και για το σπήλαιο τής αγίας Άννας, που βρίσκεται στην ίδια περιοχή με το σπήλαιο τής αγίας Καλής και λειτουργείται, ότι, δηλαδή, καθιερώθηκε προς τιμήν τής αγίας Άννας, για να αμβλύνει, κάπως, το γεγονός ότι (με συνέπεια προς την παράδοση) δεν λειτουργείται το παρακείμενο σπήλαιο τής ταυτόσημης αγίας, που η παράδοση την θέλει Αγία Καλή ή Κερά Καλή[8].

       Εντυπωσιακή, επίσης, παραλλαγή τής ίδιας παράδοσης εμφανίζεται και στο θέμα τού Λουτρού τής Παναγίας, όπου, εδώ, η Μαρία η Μαγδαληνή, που φέρνει τη θλιβερή είδηση τής σύλληψης και του μαρυρίου τού Κυρίου, βρίσκει την Παναγία στο λουτρό της και της φωνάζει επιτημητικά:

          Συ, Παναγιά μου, λούζεσαι μες σ’ αργυρό ληγένι,

          Συ, Παναγιά μ’, χτενίζεσαι με φιλτισένιο χτένι

          Και το Χριστό τον πιάσανε κ’ Εβραίοι τον σκιτζεύουν 

           (= τον πειράζουν, επίμονα τον ενοχλούν) [Λαογρ. (1934), 255, 48-50][9]

           Σύμφωνα με κάποιες απόψεις, στην περίπτωση τής ανύπαρκτης αγίας Καλής φαίνεται να επιβιώνει καλυμμένη η λατρεία κάποιας αρχαίας νύμφης, μιας καλής νεράιδας[10]. Και αυτός, ακριβώς, είναι ο λόγος που, σύμφωνα με τη λαϊκή παράδοση, η Καλή, αν και «αγία», δεν μπορεί να τιμηθεί με όσα ορίζει η χριστιανική λατρεία.  Να πρόκειται για επιβίωση τής λατρείας τής Αρτέμιδος Καλλίστης, της οποίας οι μεταμορφώσεις εντοπίζονται σε όλες τίς παραλλαγές των αρχαίων ελληνικών παραδόσεων και του νεότερου λαϊκού πολιτισμού από την Ινώ ή Λευκοθέα (Οδύσσ., ε 333- 34)- που υποτίθεται ότι ταυτίζεται με την Καλή- μέχρι την Καλή, την αρχόντισσα των Νεράιδων, που- σε κάποια ξόρκια για τη θεραπεία των προβάτων- συνδέεται με την Παναγία και τον άγιο Ιωάννη, αλλά και την άλλη Καλή, την κόρη ή αδελφή τού Μ. Αλεξάνδρου, η οποία, κατά λάθος, ήπιε το αθάνατο νερό που προοριζόταν γι’ αυτόν και ύστερα έπεσε στη θάλασσα- ιστορία που έχει επιβιώσει ευρέως στη λαϊκή παράδοση- και, τέλος, την Καλή των Ορέων τής βυζαντινής και νεότερης παράδοσης, παραλλαγμένη στην Κύπρο σε Καλή των Οβκών (Εβραίων), προστάτιδα τής μαγείας και των πονηρών πνευμάτων. Η αγία Καλή, λοιπόν, σύμφωνα με τα τελευταία, είναι μυθικό πρόσωπο αρχαίας ειδωλολατρικής προέλευσης, που επιβίωσε σε ποικίλες μορφές και όχι σπάνια και με μοχθηρό χαρακτήρα[11]. Γι’ αυτόν ακριβώς τον λόγο έχει συνδεθεί με προκαταλήψεις για την κακία των Εβραίων και την ευθύνη τους για τη σταύρωση τού Χριστού και τα «βάζει» εδώ και με αυτήν την Παναγία. 

---

            [1] Ελευθερίου Κ. Πλατάκη, «Σπήλαιο τής αγίας Καλής στην Ελεύθερνα Μυλοποτάμου Κρήτης», Προμηθεύς ο Πυρφόρος, 23 (1981), 47. Faure Paul, «Eglises Cretoises sous Roche», Κρητολογία 9 (1979), 69.

          [2] Γεωργίου Κ. Σπυριδάκη, «Έκθεσις Λαογραφικής Αποστολής εις Κίμωλον», Επετηρίς Λαογραφικού Αρχείου, τ. 15-16 (1962- 63), σ. 311- 312, όπου και βιβλιογραφία και ερμηνεία τού τοπωνυμίου.

           [3] Bertrand Bouvier, La Mirologue de la Vierge. I La chanson polulaire du Vendreti saint. Rome et Geneve 1976, pp. XII+336 (τα περί Αγίας Καλής στις σελ. 266- 288), Ελευθερίου Κ. Πλατάκη, «Σπήλαιο τής αγίας Καλής στην Ελεύθερνα Μυλοποτάμου Κρήτης», ό.π.

           [4] Θεοχάρη Δετοράκη, Ανέκδοτα δημοτικά τραγούδια τής Κρήτης, Ηράκλειον 1976, σ. 114- 116.

              [5] Νικολάου Γ. Πολίτη, Μελέται περί τού βίου και τής γλώσσης τού Ελληνικού Λαού- Οι παραδόσεις τού ελληνικού λαού, Μέρος Α΄, Εν Αθήναις 1904, 102- 103.

              [6] Νικολάου Γ. Πολίτη, Οι παραδόσεις τού ελληνικού λαού, Μέρος Β΄, 787.

              [7]  Παύλου Γ. Βλαστού, Βουκολικόν, ό.π., 22.

       [8] Ελευθερίου Κ. Πλατάκη, «Σπήλαιο τής αγίας Καλής στην Ελεύθερνα Μυλοποτάμου Κρήτης», ό.π., 48.

        [9] Margaret Alexiou, O τελετουργικός θρήνος στην ελληνική παράδοση, Αθήνα 2002, 141.

            [10] Παύλου Γ. Βλαστού, ό.π., σ. 22.

            [11] Margaret Alexiou, ό.π., 142..

Ένας αγροτικός άγιος και του Ρεθύμνου - Άγιος Τρύφων, ο Μεγαλομάρτυς

 

Ο άγιος Τρύφων με τη χήνα και το κλαδευτήρι

Επίκαιρα Λαογραφικά Στοιχεία        

Για έναν αγροτικό άγιο και του Ρεθύμνου

     Άγιος Τρύφων,   

 ο Μεγαλομάρτυς

                                      (1 Φεβρουαρίου)

     Κωστής Ηλ Παπαδάκης

 

             Ο άγιος Τρύφων, ο Μεγαλομάρτυς, ο Ανάργυρος και Θαυματουργός (1 Φεβρ.), καταγόταν από πόλη τής Φρυγίας με το όνομα Λάμψακος και έζησε κατά τους χρόνους τού βασιλιά Γορδιανού (238- 244).

                     Ως άγιος θεράπων ανθρώπων- Προλήψεις

          Θεωρείται θεράπων Άγιος τού σεληνιασμού (επιληψίας) και των δαιμονισμένων[1]. Θεράπευσε τη δαιμονισμένη κόρη τού αυτοκράτορα Γορδιανού και, εξ αιτίας τού γεγονότος αυτού, πολλοί από τους ειδωλολάτρες ασπάστηκαν τον Χριστιανισμό. 

               Στη Θράκη οι έγκυες δεν δουλεύουν την ημέρα τής εορτής τού Αγίου, γιατί, όπως λέγουν, "ο Τρύφος τρίβει τα κόκαλα" (παρετυμολογία), δηλαδή σχηματίζει τον χόνδρο των οστών τού παιδιού (κάτι σαν πρακτικός ορθοπαιδικός). Στη Θράκη, επίσης, ο άγιος Τρύφων θεραπεύει τα δόντια. Όποιον τον πονούσε το δόντι του έτρωγε στην εορτή τού Αγίου ρεπάνι και πια δεν μεταπάθαινε πονόδοντο[2]. Ο άγιος Τρύφων θεωρείται και ο πρώτος πλαστικός γιατρός, γιατί «κόλλησε» τη μύτη σε ρινοκοπία ασεβούς προς την εορτή του, τον οποίο συγχώρεσε, στη συνέχεια. Επίσης, στην ιδιαίτερη πατρίδα του, τον Πόντο, τον λένε και «Στρύφωνα», γιατί προκαλεί συστροφή τού εντέρου σε νεογέννητα, όταν οι μητέρες τους δεν τιμούν την εορτή τής μνήμης του[3].

                  Ως αγροτικός άγιος

  Ο άγιος Τρύφων- χηνοβοσκός στο επάγγελμα- θεωρείται, επιπλέον, ως ο κατ’ εξοχήν φύλακας των αμπελιών, αλλά και άγιος και προστάτης των αγρών, των κήπων, των περιβολιών και των σπαρτών, της βλάστησης γενικά, ως έχοντας εξουσία κατά της ακρίδας, της κάμπιας, των ποντικών, και των παντός είδους τρωκτικών. Τα θαύματά του στρέφονταν κυρίως προς τη φύση, την οποία είχε τόσο πολύ μελετήσει και αγαπήσει. Πρόκειται για κατεξοχήν αγροτικό Άγιο. Γι’ αυτό και στις εικόνες του ο Άγιος παρουσιάζεται με ένα κλαδευτήρι στο χέρι[4]. Παρόλον ότι οι συναξαριστές δεν αναφέρουν γεγονότα που να συνδέουν τον Άγιο με το αμπέλι ιδιαίτερα, η σύνδεσή του με τα αμπέλια ίσως έχει να κάνει με την καταγωγή του από έναν τόπο που ήταν από τους μεγαλύτερους αμπελώνες τής Βυζαντινής Αυτοκρατορίας. Πιθανόν και η θέση τής εορτής του στον ετήσιο κύκλο- που συμπίπτει με την περίοδο κλαδέματος των αμπελιών- να έπαιξε σημαντικό ρόλο στην καθιέρωση τού Αγίου ως προστάτη των αμπελώνων και των αμπελουργών. Στην Αγχίαλο λέγεται για τον Άγιο «στο κόλλυβο πάν’ ζωγραφισμένος ο άγιος Τρύφος με το σταφύλ’», ενώ στην Ήπειρο κάνουν κουλούρες και τις κυλούν στ’ αμπέλια, τους κήπους και τα χωράφια τραγουδώντας: «Τρύφωνα πολύκαρπε, έλα δω στ’ αμπέλι μου και στο χωραφάκι μου, να φάμε και να πιούμε».

Ονομασίες τού αγίου Τρύφωνα

Στην Αθήνα τον άγιο Τρύφωνα τον αποκαλούν Άστρυφο, ενώ στη Μακεδονία και αϊ-Τρίφυλλα, γιατί βοηθάει τη βλάστηση τού τριφυλλιού. Οι Φαρασιώτες τον γιορτάζουν ιδιαίτερα ως προστάτη των κηπευτικών. Μετά τη θεία λειτουργία κάνουν αγιασμό και ραντίζουν τους κήπους, τα χωράφια και τα αμπέλια, για να τα προστατέψουν από τα έντομα και να έχουν καλή σοδειά[5]. 

Ο Δ. Λουκάτος  θεωρεί ότι το ελληνικό όνομα τού Αγίου, καθώς και η νεαρή ηλικία του συσχετίστηκαν με τη λέξη "τ ρ υ φ ε ρ ό ς" και διέδωσαν τη λατρεία του, ώστε- μαζί με την κατάλληλη γεωργική εποχή τής εορτής του (Φεβρουάριο)- να θεωρείται προστάτης των γεωργών και γενικά τής βλάστησης και της καλλιέργειας και ιδιαίτερα των κήπων και των αμπελιών, που στις αρχές Φεβρουαρίου μπουμπουκιάζουν και κλαδεύονται[6]. Κατ’ άλλην παρετυμολογία τού ονόματός του προς το ρήμα «τρυπώ», θεωρείται προστάτης των δένδρων και των φυτών από τα ποντίκια, τα σκουλήκια και τις κάμπιες, που όλα αυτά τα τρυπούν και τα τρώνε, και κάνουν αγιασμό προς αποτροπή και ανάσχεσή τους[7].

Εξορκισμοί- ικετήριες ευχές προς άγιο Τρύφωνα 

Στους Χιονάδες τής Κόνιτσας, την 1^η Φεβρουαρίου, τελείται στην εκκλησία αγιασμός με εξορκισμούς και ευχές τού Τρύφωνος, από τον οποίο παίρνουν οι χριστιανοί και ραντίζουν τα χωράφια τους, τα αμπέλια και τους κήπους τους[8]. Στον εξορκισμό «εις κήπους, αμπελώνας και χωράφια, του αγίου μάρτυρος Τρύφωνος», εντυπωσιάζει το πλήθος των εντόμων και σκουληκιών που, μεταξύ άλλων, αναφέρεται:

               Ο εισακούων των εις αυτόν πεποιθότων Θεός,

               αυτός εξαπόστειλον εξ ετοίμου κατοικητηρίου σου  Άγγελον,

               τού πατάξαι παν φύλον και παν γένος κακούργων θηρίων,

               των αδικούντων την άμπελον, την χώραν τε και τον  κήπον

               τού δούλου τού Θεού (του δείνος), ο και των θηρίων τούτων

               τα ονόματα σαφώς επιστάμενος ^.

                 οία Κάμπη, Σκώληξ,  Σκωληκοκάμπη, Σκάνθαρος,

            Βρούχος, Ακρίς, Επίμαλος, Καλιγάρις, Μακρόπους,       Μύρμηγξ,

            Φθειρ, Ρυγίτης, Ψυλλίτης, Καυλοκόπος, Ερυσίβη, Κοχλοί, Ψαλίτης,

                  και εί τι άλλο προσφυσούν και μαραίνον τον καρπόν τής σταφυλής,

                  και των λοιπών ειδών και λαχάνων[9].

 

 Ο άγιος Νικόδημος ο Αγιορείτης, εκτός του ότι συμπλήρωσε την ακολουθία τού αγίου Τρύφωνος και έγραψε προς τιμή του εγκώμιο και παρακλητικό κανόνα προς την αγία κάρα του, που βρίσκεται στο Άγιον Όρος, συνέταξε και ικετήρια ευχή, για να τη διαβάζουν οι ιερείς «όταν συμβεί βλάπτεσθαι τα χωράφια και τους κήπους υπό ακρίδων και ερπετών». 

     Ο άγιος Τρύφων στο Σπήλι και το Ρέθυμνο

   Σωματείο με τον τίτλο: «Αγρότες Πρόσφυγες Νομού Ρεθύμνης» βρήκαμε τυχαία σε δημοσίευμα τής εφημερίδας «Τύπος» Ρεθύμνης τής 3-2-1935. Στο δημοσίευμα αυτό το παραπάνω ρεθεμνιώτικο Σωματείο φέρεται να πραγματοποιεί θεία Λειτουργία, με την ευκαιρία τής εορτής τού αγροτικού αγίου Τρύφωνος, με τον αείμνηστο πρόσφυγα παπά- Γρηγόρη Βοργιαδάκη, στον ι. ναό τής Κυρίας των Αγγέλων (Μικρής Εκκλησίας), όπου μονίμως ιερουργούσε ο λεβέντης αυτός Μικρασιάτης παπάς και τον αύλειο χώρο τού οποίου κοσμεί σήμερα η προτομή του.

Εντυπωσιάζει το γεγονός ότι ο συντάκτης τού σημειώματος τής εφημερίδας- που το υπογράφει ως «ΜΑΤΣΑ»- παρατηρεί έκπληκτος ότι στους ντόπιους Ρεθεμνιώτες τής εποχής του ο αγροτικός αυτός Άγιος ήταν παντελώς άγνωστος, πράγμα, πάντως, που δεν συμβαίνει και σήμερα στον ίδιο βαθμό, αφού, την ημέρα τής μνήμης τού Αγίου (τον γιορτάσαμε πρόσφατα, τη Δευτέρα 1 Φεβρουαρίου), σε όλους τους ναούς τής πόλης μας, απ’ ό,τι ξέρω, τελέσθηκε θεία Λειτουργία, στο δε Σπήλι, έδρα τής Μητροπόλεως Λάμπης, Συβρίτου και Σφακίων, όπου φυλάσσεται και τεμάχιο από το ανώτερο τμήμα τής τίμιας κάρας τού Αγίου, τιμάται με ιδιαίτερη λαμπρότητα. Στην Τερψιθέα, τέλος, της Γλυφάδας, στην Αθήνα, υπάρχει και ομώνυμος ναός, όπως και στο Μελισσοχώρι τής Θεσσαλονίκης.

       

        ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

---

        [1] Williamson George A., «Οι προστάται τής Ιατρικής Άγιοι εν τη Ελληνική Εκκλησία», Κυπριακά Χρονικά, 6 (1929), 235 και Στ. Βίου, «Χιακαί Παραδόσεις», Λαογραφία 10 (1929-30), σ. 185.

                 [2] Ελπινίκης Σταμούλη Σαραντή, «Πώς γιάτρευαν στη Θράκη», Θρακικά 9 (1938), 271-272.

                          [3] Α. Χρ. Οικονομόπουλου, «Άγιοι προστάτες, θεραπευτές- τιμωροί, για τη μάνα και το παιδί στη λαϊκή ιατρική παράδοση», Δελτίο Α' Παιδιατρικής Κλινικής Πανεπιστημίου Αθηνών 56, 2009, 80.

                [4] Γ. Α. Μέγα, Ελληνικαί εορταί και έθιμα τής λαϊκής λατρείας, Αθήναι 1957, 87.

      [5] Λαζάρου Μ. Κελεκίδη, Τα Φάρασα τής Καππαδοκίας, μνήμες Φαρασιωτών γερόντων, χ.τ. 2005, 129.

                  [6] Δημ. Σ. Λουκάτου, Συμπληρωματικά τού Χειμώνα και τής άνοιξης, Αθήνα 1985, 106. Πάντως, και στην υμνογραφία τού Αγίου παρατηρούνται φράσεις σχετικές προς τη γεωργία, όπως «έσπευσας προς το σκάμμα» και «κατήρδευσας τα τής εκκλησίας βλαστήματα». Στο «Μικρό Ευχολόγιο» υπάρχει ευχή και «Εξορκισμός εις κήπους, αμπελώνας και χωράφια» τού Αγίου Μάρτυρος Τρύφωνος. Βλ. και Φαίδ. Κουκουλέ, Θεσσαλονίκης Ευσταθίου, Τα Λαογραφικά, Αθήναι 1950, 5 υποσ. 2.

             [7] Κ. Μηνά, «Λαογραφικές παρετυμολογίες», Λαογραφία 30 (1975-76), 29-30.

            [8] Γεωργ. Παΐσιου, «Εορτολογικά Σύμμεικτα εκ Χιονάδων Κονίτσης», Λαογραφία 27 (1971), 304.

                [9] Μικρόν Ευχολόγιον, έκδοσις τής Αποστολικής Διακονίας τής Εκκλησίας τής Ελλάδος, 1988¹⁰, 284.

Λαογραφικά τού αγίου Αντώνιου τού Μεγάλου (Με έμφαση στους Αγι’ Αντώνηδες τού Ρεθύμνου)

  ΕΠΙΚΑΙΡΑ ΘΕΜΑΤΑ ΑΠΟ ΤΗΝ

ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΛΑΟΓΡΑΦΙΑ

                          

Λαογραφικά

τού αγίου Αντώνιου τού Μεγάλου

(Με έμφαση στους Αγι’ Αντώνηδες τού Ρεθύμνου)

                           

          ΚΩΣΤΗ ΗΛ. ΠΑΠΑΔΑΚΗ

        

      Ο άγιος Αντώνιος ο μέγας (17 Ιαν.)- που τον εορτάσαμε πριν λίγες μέρες- καταγόταν από την Αίγυπτο (250- 355) και έζησε στα χρόνια τού Διοκλητιανού και του Μαξιμιανού. Περιώνυμος ασκητής τής ερήμου, καίτοι «γράμματα μη μαθών», έγινε, όμως, ο θεμελιωτής τού μοναχισμού στην Ανατολή και όλοι προσέτρεχαν κοντά του να ακούσουν τον σοφό λόγο του. Ένεκα τούτου αποκλήθηκε «Καθηγητής τής Ερήμου».

      Γενικά, θεωρείται ως δαιμονοδιώκτης και προστάτης κατά των ψυχοπαθολογικών ασθενειών. Γι’ αυτό σε παλαιότερες εποχές λέγανε για τους τρελούς ότι "είναι για τον άγι- Αντώνη"[1]. Στη Βέροια θεωρείται ότι επιτυγχάνεται η

Ο πειρασμός τού αγ. Αντωνίου

θεραπεία των δαιμονιώντων με αυστηρή σαρανταήμερη νηστεία και με την πρόσδεσή τους με τις ιερές αλυσίδες τού Αγίου στον ναό. Ο άγιος Αντώνιος, επίσης, συμπαρίσταται στον άνθρωπο την ώρα τού θανάτου του, μαζί με τον άγιο Αθανάσιο και τον άγιο Ευθύμιο (οι τρεις άγιοι τού Ιανουαρίου). Θεωρείται, περαιτέρω, θεράπων ιατρός των δερματικών ασθενειών, της επιληψίας και του ερισύπελα, ενώ στη Σκύρο θεωρείται προστάτης και θεραπευτής των χοίρων και των άλλων, γενικότερα, οικιακών ζώων[2] (στη δυτική, μάλιστα, εικονογραφία ένα από τα σύμβολα τού Αγίου είναι ο χοίρος). Τέλος, είναι ευρύτατα αποδεκτός και ως ειδικός θεράπων επί των ορθοπαιδικών παθήσεων, ενώ ο άγιος Αντώνιος, ως ιατρός, συνδέεται και με την άγνωστη σήμερα ασθένεια τού εργοτισμού. Στην περίπτωση δε αυτήν εικονογραφείται κρατώντας μία φλόγα, γνωστή στη Δύση ως φωτιά τού αγίου Αντωνίου[3]. Εργοτισμός (ιατρ.) ή εργοτινισμός ή ερυβισμός σημαίνει δηλητηρίαση, η οποία οφείλεται σε αλκαλοειδείς ουσίες που περιέχονται στα σκληρώτια τού πυρηνομύκητα Claviceps purpurea. Ο εργοτισμός, γνωστός και ως φωτιά του Αγίου Αντωνίου, ταλαιπώρησε για αρκετούς αιώνες την ανθρωπότητα και ήταν ιδιαίτερα διαδεδομένος κατά τον Μεσαίωνα. Συνήθως οι δηλητηριάσεις αυτές αποκτούν μορφή επιδημίας, γιατί οφείλονται στην κατανάλωση ψωμιού παρασκευασμένου με αλεύρι από προσβεβλημένη σίκαλη· μια τέτοια επιδημία, που πήρε τεράστια έκταση, εκδηλώθηκε στη Γαλλία το 1151. Σε ήπια μορφή η δηλητηρίαση εκδηλώνεται με έντονη δίψα, διάρροια, ναυτία και εμετό. Σε σοβαρότερες καταστάσεις, ο εργοτισμός εμφανίζεται, συνήθως με δύο μορφές ^. τη σπασμωδική, που χαρακτηρίζεται από σπασμούς και παραλήρημα, και τη γαγγραινώδη, κατά την οποία εμφανίζεται ξηρά γάγγραινα και απώλεια των άκρων[4].

            Ειδικότερα και σε σχέση και με το Ρέθυμνο:

            α) Ο άγιος Αντώνιος, ο Βάστα κι Έλα (μετόχιο τής Ι. Μονής Αρσανίου), στο χωριό Αγία Τριάδα Ρεθύμνου (17 Ιαν.) και δίπλα στο μικρό φαράγγι, θεωρείται θεράπων άγιος των αρθριτικών και ορθοπαιδικών παθήσεων. Μερικά μέτρα από τον νεότερο ναό, μέσα σε μικρό σπήλαιο, καθ’ όλη τη διάρκεια τού χρόνου τρέχει το αγίασμα. Στην ίδια θέση τού αγιάσματος παρατηρούνται τα υπολείμματα τού αγίου βήματος τού παλιότερου ναού.

         Την προσωνυμία Βάστα κι Έλα ο Άγιος έχει πάρει από τη θέση στην οποία βρίσκεται η εκκλησία του, σε χαλέπα και μακριά από το χωριό. Γι’ αυτό, ο κάθε προσκυνητής, πηγαίνοντας στο πανηγύρι του, οφείλει κάτι να κρατά [=βάστα (προστ.) ρ. βαστώ= κρατώ] για την πανηγυρική τράπεζα που στρώνεται αμέσως μετά τη θεία λειτουργία έξω από την εκκλησία. Στην προσωνυμία του αυτήν αναφέρεται και σχετικό τραγούδι σε ιαμβικό δεκαπεντασύλλαβο, που δημοσιεύθηκε με την ευκαιρία αναβίωσης τού πανηγυριού και του εθίμου τού Αγίου Αντωνίου τού «Βάστα και Έλα», στις 15 Ιανουαρίου 2006[5].

                                  Στη χάρη τού Αγι’ Αντωνιού έλα και συ εφέτος

                                  Κι αν το κρασί σου ξίδιασε καλώ σε να ‘ρθεις σκέτος

                                  Γη* κράθιε* στο βουργιάλι* σου ελές* και ψωμοτύρι

                                  Να κάμομε τού άγιου και φέτος το χατίρι

                                             ………………………………………………..

                                   Βάστα και στο φλασκάκι σου ρακί ένα ψιχάλι*

                                   Κι έλα να πιεις αγίασμα‘ πο κάτω απ’ το βρυσάλι* [6]

                                            …………………………………………………       

   

              β) Ο άγιος Αντώνιος ο νέος και θαυματουργός, ο εν τη Σκήτη τής Βερροίας (sic) ασκήσας (17 Ιαν.), θεωρείται ως θεράπων άγιος των δαιμονιζομένων. Ο Άγιος «αποδαιμονοποιεί» τους εις αυτόν προσφεύγοντας, δια των ιερών αλύσεων που φυλάσσονται στον ναό του. Υποχρεώνονται δε όχι μόνο οι ασθενείς, αλλά και οι συνοδεύοντες αυτούς να νηστεύσουν για σαράντα ημέρες, κατά τις οποίες τρέφονται με ψωμί και νερό μόνο. Ο άγιος Αντώνιος ο Βερoιώτης τιμάται όχι μόνο στην πατρίδα του, τη Βέροια, της οποίας είναι και πολιούχος, αλλά και σε όλη την κεντρική και Δυτική Μακεδονία ως ο κορυφαίος θαυματουργός άγιος, τιμώμενος ίσα με την Παναγία τής Τήνου στην παλαιά Ελλάδα[7].

                γ) Ο άγιος Αντώνιος ο Τριβιδιώτης, στο Ρέθυμνο, θεραπεύει τις αναπηρικές παθήσεις στους ασθενείς που, σύμφωνα με το έθιμο, ζύμωναν τριβίδια[8] στη χάρη του, τα πήγαιναν στην εκκλησία, τα εναπέθεταν στην εικόνα τού Αγίου και με το λαδάκι τής κανδήλας του άλειφαν τα πονεμένα μέλη τού σώματός τους[9].

               δ) Ο άγιος Αντώνιος, στον Αϊ- Γιάννη τον Καμένο Ρεθύμνου (17 Ιαν.), θεραπεύει τις αναπηρικές παθήσεις. Η θεραπεία επέρχεται αν ο ασθενής πάρει λίγο χώμα μέσα από τον σπηλαιώδη ναό, στον οποίο τιμάται η χάρη του, και το βάλει στο μέρος τού σώματος που υποφέρει[10].

                ε) Ο άγιος Αντώνιος, στο Βένι Ρεθύμνου (17 Ιαν.), θεωρείται ως εξαιρετικά θαυματουργός Άγιος σε ρευματικά νοσήματα και παραλυτικές ασθένειες των κάτω άκρων. Σε παλιότερες εποχές άπειρα πλήθη πονεμένων ανθρώπων και ασθενών από όλα τα μέρη τής Κρήτης, αλλά και πέρα από αυτήν, συνέρρεαν στο μοναστήρι του και ζητούσαν από τον Άγιο την ίαση, που, πολύ συχνά, και ανάλογα με την πίστη τού προσερχομένου, αυτή επιτυγχανόταν[11]. Σε δυο σημεία τού σπηλαιώδους ναού οι πιστοί συγκεντρώνουν σταγόνα- σταγόνα το αγίασμα τού Αγίου, που σαν δάκρυ στάζει από την οροφή μέσα σε λαξευμένη στον βράχο λεκάνη και σε λαξευμένη, επίσης, κοπάνα[12], αντίστοιχα, που πρόσφατα αντικαταστάθηκε από πήλινη. Το αγίασμα, μάλιστα, της δεύτερης πιστεύεται ότι είναι ιδιαίτερα ιαματικό. Αλειφόμενο στα μέλη τού σώματος που υποφέρουν, θεωρείται ως εξαιρετικό παυσίπονο, καθώς και ως το καλύτερο φάρμακο για τους ρευματισμούς και την ίαση ποικίλων αναπηριών και παραλύσεων. Εξαιρετικά ενδιαφέρον το έθιμο που παρατηρείται στον παρόντα σπηλαιώδη ναό τού Αγίου Αντωνίου στο Βένι, όπου οι πιστοί εναποθέτουν αυγά (από ένα μέχρι και δώδεκα) αλλά και λαχανικά μέσα σε κοιλότητες τού σπηλαίου, έθιμο που μας παραπέμπει στο αντίστοιχο τής μινωικής περιόδου με τους κέρνους[13].  

             στ΄) Ο άγιος Αντώνιος, στο Γερακάρη, ο άγιος Αντώνιος στην Πατσό και ο άγιος Αντώνιος στην Αξό Ρεθύμνου (17 Ιαν.) πιστεύεται ότι θεραπεύουν τους

Αγ. Αντώνιος- Πατσός

ρευματισμούς και τις αναπηρικές παθήσεις, γι' αυτό και τα ναΰδριά τους είναι γεμάτα από αναπηρικά εξαρτήματα- μπαστούνια και δεκανίκια- πειστήρια των ασθενειών τού είδους αυτού που ιάθηκαν από τον Άγιο[14].

              ζ΄) Ο άγιος Αντώνιος, του σπηλαιώδους ναού, στο Ατσιπόπουλο Ρεθύμνου, θεωρείται, επίσης, ιαματικός των κάτω άκρων με το αγίασμά του, που συγκεντρώνεται μέσα στο εν λόγω σπήλαιο[15].  

______________________________

---

     [1] Νικ. Πολίτου, Παροιμίαι Α΄, 1901 (και φωτοτυπική ανατύπωση, 1965), 227.

         [2] Νίκης Πέρδικα, «Σκύρος», Νέα Εστία, 4, 462. Πβ.και G. Williamson, «Οι προστάται τής Ιατρικής Άγιοι εν τη Ελληνική Εκκλησία», Κυπριακά Χρονικά, 6 (1929). 232, όπου μεταξύ άλλων σημειώνεται ότι ο άγιος Αντώνιος θεωρείται προστάτης των ευνούχων χοίρων και άλλων οικογενειακών ζώων.

         [3] Αναστασία Φιολιτάκη, «Παρουσίαση τού προγράμματος καταγραφής και ψηφιοποίησης των κειμηλίων τής Ι. Μονής Πρέβελη», Πρακτικά τού Διεθνούς Επιστημονικού Συνεδρίου Η επαρχία Αγίου Βασιλείου από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα, τ. Β΄ Βυζαντινοί Χρόνοι- Βενετοκρατία, Ρέθυμνο 2014, 357.

[4]Πηγήδιαδίκτυο:http://www.ygeiaonline.gr/index.php?option=com_k2&view=itemid=17965:ergotismos

          [5] Εφημερ. Κρητική Επιθεώρηση, 14/15- 1- 2006.

         [6] Ερμηνευτικά σχόλια των λέξεων με αστερίσκο (*) του τραγουδιού:

1.                           γή= ή (διαζ. το [γ] είναι ευφωνικό)

2.                           κράθιε (προστ. ρ. κρατώ= φέρνω, μεταφέρω)

3.                           βουργιάλι, το= το σακκουλάκι

4.                           ελές (ουσ. η ελέ)= ελιές

5.                           φλασκάκι, υποκ. τού φλασκί, το= δοχείο για νερό ή κρασί, που κατασκευάζεται παραδοσιακά από τον αποξηραμένο καρπό κολοκυθιάς

6.                            βρυσάλι, το= μικρή βρύση, βρυσούλα

          [7] Γερ. Καψάλη, «Λαογραφικά εκ Μακεδονίας», Λαογραφία 6 (1917), 479-80.

       [8] Τριβίδι (το) = μικρό ψωμί ή κουλούρι, που γίνεται (αφού πλαστούν τα ψωμιά) από την κολλημένη στη σκάφη ζύμη. Γενικά, κάθε τι που σχηματίζεται με τρίψιμο (πλάσιμο) στο χέρι [υποκορ. τού τριβ-ή (<τρίβω) με κατάλ. –ιδι]. Φρ. Μην ξεχάσεις να μου κάνεις το τριβίδι όντε (= όταν) θα ζυμώσεις [Αντών. Β. Ξανθινάκης, Λεξικό ερμηνευτικό και ετυμολογικό τού δυτικοκρητικού γλωσσικού ιδιώματος (Πρόλογος- Επιμέλεια: Χριστ. Χαραλαμπάκης), Ηράκλειο 2001], σχετ. λήμμα. 

       [9] Ευγενίας Σπαντιδάκη- Ζαμπετάκη, «Ο Άι- Αντώνης ο “Τριβιδιώτης”», εφημ. Ρέθεμνος, της  17-08- 2013, σ. 23

   [10] Πληροφορία τού δασκάλου μας αείμνηστου Γιάννη Κουμεντάκη, Θεολόγου- Γυμνασιάρχη.

     [11] Ο αείμνηστος πατέρας μου μού διηγόταν ότι μια τέτοια θαυματουργική ίαση είχε γνωρίσει στο συγκεκριμένο μοναστήρι και ο παππούς μου Μιχαήλ Παπαδάκης, από τον Άρδακτο Αγίου Βασιλείου, γύρω στα 1935. Κατάκοιτος επί ενάμισι χρόνο από παραλυτική ασθένεια τάχτηκε στον άγιο Αντώνιο, στο Βένι. Ήταν τότε πασίγνωστος στον νομό Ρεθύμνου για τις θεραπευτικές ιδιότητές του. Για τον ίδιο λόγο τάχτηκε και η γυναίκα του και γιαγιά μου, Μαρία Παπαδάκη (το γένος Αποστολάκη από τα Κεραμέ) να τον οδηγήσει στη χάρη του ξυπόλυτη. Τον ανέβασαν σε ένα μουλάρι, το οποίο οδηγούσε η ξυπόλυτη γυναίκα του. Φτάνοντας στο ιερό προσκύνημα, μετά από πεζοπορία έξι- εφτά, τουλάχιστον, ωρών, ο παππούς μου ένιωσε δύναμη στα πόδια και, απευθυνόμενος στη γυναίκα τού, της λέγει: " Μαριγώ, θαρρώ πως μπορώ να περπατήσω…" Και πραγματικά, η γιαγιά μου τον βοήθησε να κατέβει από το μουλάρι και μόνος του πια, και χωρίς τις μπαστούνες προσήλθε στο εικόνισμα τού Αγίου, όπου και τις εναπέθεσε, ως πειστήριο, για τους λοιπούς πιστούς, της επελθούσης ιάσεώς του.  

[12] Κοπάνα (η) =  δοχείο λαξευμένο σε συμπαγές ξύλο.

[13] Χάρη Κ. Στρατιδάκη, Τα Σπήλαια τού Ρεθύμνου, Ρέθυμνο 2011, 54. Κέρνος, εος (το) και πληθ. κέρνα, τα= μέγα πήλινο πινάκιο, που στον πυθμένα του έχει κοιλώματα, μέσα στα οποία διάφοροι καρποί προσφέρονταν κατά τις τελετές των Κορυβάντων. Φερόταν από κάποια ιέρεια ή ιερέα, που ονομαζόταν κερνάς (και ρ. κερνοφορέω). Και κερνοφόρος όρχησις= άγριος κορυβαντιώδης χορός [H.Liddel- R. Scott, Μέγα Λεξικόν τής Ελληνικής Γλώσσης (οικείο λήμμα)] .

[14] Πληροφορία κ. Ελένης Παπαδάκη.

[15] Χάρη Κ. Στρατιδάκη, ό.π., 52.