Ένας αγροτικός άγιος και του Ρεθύμνου - Άγιος Τρύφων, ο Μεγαλομάρτυς



 
Ο άγιος Τρύφων με τη χήνα και το κλαδευτήρι
Επίκαιρα Λαογραφικά Στοιχεία        
Για έναν αγροτικό άγιο και του Ρεθύμνου

     Άγιος Τρύφων,   
 ο Μεγαλομάρτυς

                                      (1 Φεβρουαρίου)


     Κωστής Ηλ Παπαδάκης

 

             Ο άγιος Τρύφων, ο Μεγαλομάρτυς, ο Ανάργυρος και Θαυματουργός (1 Φεβρ.), καταγόταν από πόλη τής Φρυγίας με το όνομα Λάμψακος και έζησε κατά τους χρόνους τού βασιλιά Γορδιανού (238- 244).

                     Ως άγιος θεράπων ανθρώπων- Προλήψεις
          Θεωρείται θεράπων Άγιος τού σεληνιασμού (επιληψίας) και των δαιμονισμένων[1]. Θεράπευσε τη δαιμονισμένη κόρη τού αυτοκράτορα Γορδιανού και, εξ αιτίας τού γεγονότος αυτού, πολλοί από τους ειδωλολάτρες ασπάστηκαν τον Χριστιανισμό. 
               Στη Θράκη οι έγκυες δεν δουλεύουν την ημέρα τής εορτής τού Αγίου, γιατί, όπως λέγουν, "ο Τρύφος τρίβει τα κόκαλα" (παρετυμολογία), δηλαδή σχηματίζει τον χόνδρο των οστών τού παιδιού (κάτι σαν πρακτικός ορθοπαιδικός). Στη Θράκη, επίσης, ο άγιος Τρύφων θεραπεύει τα δόντια. Όποιον τον πονούσε το δόντι του έτρωγε στην εορτή τού Αγίου ρεπάνι και πια δεν μεταπάθαινε πονόδοντο[2]. Ο άγιος Τρύφων θεωρείται και ο πρώτος πλαστικός γιατρός, γιατί «κόλλησε» τη μύτη σε ρινοκοπία ασεβούς προς την εορτή του, τον οποίο συγχώρεσε, στη συνέχεια. Επίσης, στην ιδιαίτερη πατρίδα του, τον Πόντο, τον λένε και «Στρύφωνα», γιατί προκαλεί συστροφή τού εντέρου σε νεογέννητα, όταν οι μητέρες τους δεν τιμούν την εορτή τής μνήμης του[3].

                  Ως αγροτικός άγιος
  Ο άγιος Τρύφων- χηνοβοσκός στο επάγγελμα- θεωρείται, επιπλέον, ως ο κατ’ εξοχήν φύλακας των αμπελιών, αλλά και άγιος και προστάτης των αγρών, των κήπων, των περιβολιών και των σπαρτών, της βλάστησης γενικά, ως έχοντας εξουσία κατά της ακρίδας, της κάμπιας, των ποντικών, και των παντός είδους τρωκτικών. Τα θαύματά του στρέφονταν κυρίως προς τη φύση, την οποία είχε τόσο πολύ μελετήσει και αγαπήσει. Πρόκειται για κατεξοχήν αγροτικό Άγιο. Γι’ αυτό και στις εικόνες του ο Άγιος παρουσιάζεται με ένα κλαδευτήρι στο χέρι[4]. Παρόλον ότι οι συναξαριστές δεν αναφέρουν γεγονότα που να συνδέουν τον Άγιο με το αμπέλι ιδιαίτερα, η σύνδεσή του με τα αμπέλια ίσως έχει να κάνει με την καταγωγή του από έναν τόπο που ήταν από τους μεγαλύτερους αμπελώνες τής Βυζαντινής Αυτοκρατορίας. Πιθανόν και η θέση τής εορτής του στον ετήσιο κύκλο- που συμπίπτει με την περίοδο κλαδέματος των αμπελιών- να έπαιξε σημαντικό ρόλο στην καθιέρωση τού Αγίου ως προστάτη των αμπελώνων και των αμπελουργών. Στην Αγχίαλο λέγεται για τον Άγιο «στο κόλλυβο πάν’ ζωγραφισμένος ο άγιος Τρύφος με το σταφύλ’», ενώ στην Ήπειρο κάνουν κουλούρες και τις κυλούν στ’ αμπέλια, τους κήπους και τα χωράφια τραγουδώντας: «Τρύφωνα πολύκαρπε, έλα δω στ’ αμπέλι μου και στο χωραφάκι μου, να φάμε και να πιούμε».

Ονομασίες τού αγίου Τρύφωνα
Στην Αθήνα τον άγιο Τρύφωνα τον αποκαλούν Άστρυφο, ενώ στη Μακεδονία και αϊ-Τρίφυλλα, γιατί βοηθάει τη βλάστηση τού τριφυλλιού. Οι Φαρασιώτες τον γιορτάζουν ιδιαίτερα ως προστάτη των κηπευτικών. Μετά τη θεία λειτουργία κάνουν αγιασμό και ραντίζουν τους κήπους, τα χωράφια και τα αμπέλια, για να τα προστατέψουν από τα έντομα και να έχουν καλή σοδειά[5]. 
Ο Δ. Λουκάτος  θεωρεί ότι το ελληνικό όνομα τού Αγίου, καθώς και η νεαρή ηλικία του συσχετίστηκαν με τη λέξη "τ ρ υ φ ε ρ ό ς" και διέδωσαν τη λατρεία του, ώστε- μαζί με την κατάλληλη γεωργική εποχή τής εορτής του (Φεβρουάριο)- να θεωρείται προστάτης των γεωργών και γενικά τής βλάστησης και της καλλιέργειας και ιδιαίτερα των κήπων και των αμπελιών, που στις αρχές Φεβρουαρίου μπουμπουκιάζουν και κλαδεύονται[6]. Κατ’ άλλην παρετυμολογία τού ονόματός του προς το ρήμα «τρυπώ», θεωρείται προστάτης των δένδρων και των φυτών από τα ποντίκια, τα σκουλήκια και τις κάμπιες, που όλα αυτά τα τρυπούν και τα τρώνε, και κάνουν αγιασμό προς αποτροπή και ανάσχεσή τους[7].

Εξορκισμοί- ικετήριες ευχές προς άγιο Τρύφωνα 
Στους Χιονάδες τής Κόνιτσας, την 1η Φεβρουαρίου, τελείται στην εκκλησία αγιασμός με εξορκισμούς και ευχές τού Τρύφωνος, από τον οποίο παίρνουν οι χριστιανοί και ραντίζουν τα χωράφια τους, τα αμπέλια και τους κήπους τους[8]. Στον εξορκισμό «εις κήπους, αμπελώνας και χωράφια, του αγίου μάρτυρος Τρύφωνος», εντυπωσιάζει το πλήθος των εντόμων και σκουληκιών που, μεταξύ άλλων, αναφέρεται:
               Ο εισακούων των εις αυτόν πεποιθότων Θεός,
               αυτός εξαπόστειλον εξ ετοίμου κατοικητηρίου σου  Άγγελον,
               τού πατάξαι παν φύλον και παν γένος κακούργων θηρίων,
               των αδικούντων την άμπελον, την χώραν τε και τον  κήπον
               τού δούλου τού Θεού (του δείνος), ο και των θηρίων τούτων
               τα ονόματα σαφώς επιστάμενος .
                 οία Κάμπη, Σκώληξ,  Σκωληκοκάμπη, Σκάνθαρος,
            Βρούχος, Ακρίς, Επίμαλος, Καλιγάρις, Μακρόπους,       Μύρμηγξ,
            Φθειρ, Ρυγίτης, Ψυλλίτης, Καυλοκόπος, Ερυσίβη, Κοχλοί, Ψαλίτης,
                  και εί τι άλλο προσφυσούν και μαραίνον τον καρπόν τής σταφυλής,
                  και των λοιπών ειδών και λαχάνων[9].
 
 Ο άγιος Νικόδημος ο Αγιορείτης, εκτός του ότι συμπλήρωσε την ακολουθία τού αγίου Τρύφωνος και έγραψε προς τιμή του εγκώμιο και παρακλητικό κανόνα προς την αγία κάρα του, που βρίσκεται στο Άγιον Όρος, συνέταξε και ικετήρια ευχή, για να τη διαβάζουν οι ιερείς «όταν συμβεί βλάπτεσθαι τα χωράφια και τους κήπους υπό ακρίδων και ερπετών». 

     Ο άγιος Τρύφων στο Σπήλι και το Ρέθυμνο
   Σωματείο με τον τίτλο: «Αγρότες Πρόσφυγες Νομού Ρεθύμνης» βρήκαμε τυχαία σε δημοσίευμα τής εφημερίδας «Τύπος» Ρεθύμνης τής 3-2-1935. Στο δημοσίευμα αυτό το παραπάνω ρεθεμνιώτικο Σωματείο φέρεται να πραγματοποιεί θεία Λειτουργία, με την ευκαιρία τής εορτής τού αγροτικού αγίου Τρύφωνος, με τον αείμνηστο πρόσφυγα παπά- Γρηγόρη Βοργιαδάκη, στον ι. ναό τής Κυρίας των Αγγέλων (Μικρής Εκκλησίας), όπου μονίμως ιερουργούσε ο λεβέντης αυτός Μικρασιάτης παπάς και τον αύλειο χώρο τού οποίου κοσμεί σήμερα η προτομή του.
Εντυπωσιάζει το γεγονός ότι ο συντάκτης τού σημειώματος τής εφημερίδας- που το υπογράφει ως «ΜΑΤΣΑ»- παρατηρεί έκπληκτος ότι στους ντόπιους Ρεθεμνιώτες τής εποχής του ο αγροτικός αυτός Άγιος ήταν παντελώς άγνωστος, πράγμα, πάντως, που δεν συμβαίνει και σήμερα στον ίδιο βαθμό, αφού, την ημέρα τής μνήμης τού Αγίου (τον γιορτάσαμε πρόσφατα, τη Δευτέρα 1 Φεβρουαρίου), σε όλους τους ναούς τής πόλης μας, απ’ ό,τι ξέρω, τελέσθηκε θεία Λειτουργία, στο δε Σπήλι, έδρα τής Μητροπόλεως Λάμπης, Συβρίτου και Σφακίων, όπου φυλάσσεται και τεμάχιο από το ανώτερο τμήμα τής τίμιας κάρας τού Αγίου, τιμάται με ιδιαίτερη λαμπρότητα. Στην Τερψιθέα, τέλος, της Γλυφάδας, στην Αθήνα, υπάρχει και ομώνυμος ναός, όπως και στο Μελισσοχώρι τής Θεσσαλονίκης.
       
        ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

        [1] Williamson George A., «Οι προστάται τής Ιατρικής Άγιοι εν τη Ελληνική Εκκλησία», Κυπριακά Χρονικά, 6 (1929), 235 και Στ. Βίου, «Χιακαί Παραδόσεις», Λαογραφία 10 (1929-30), σ. 185.

                 [2] Ελπινίκης Σταμούλη Σαραντή, «Πώς γιάτρευαν στη Θράκη», Θρακικά 9 (1938), 271-272.

                          [3] Α. Χρ. Οικονομόπουλου, «Άγιοι προστάτες, θεραπευτές- τιμωροί, για τη μάνα και το παιδί στη λαϊκή ιατρική παράδοση», Δελτίο Α' Παιδιατρικής Κλινικής Πανεπιστημίου Αθηνών 56, 2009, 80.

                [4] Γ. Α. Μέγα, Ελληνικαί εορταί και έθιμα τής λαϊκής λατρείας, Αθήναι 1957, 87.

      [5] Λαζάρου Μ. Κελεκίδη, Τα Φάρασα τής Καππαδοκίας, μνήμες Φαρασιωτών γερόντων, χ.τ. 2005, 129.

                  [6] Δημ. Σ. Λουκάτου, Συμπληρωματικά τού Χειμώνα και τής άνοιξης, Αθήνα 1985, 106. Πάντως, και στην υμνογραφία τού Αγίου παρατηρούνται φράσεις σχετικές προς τη γεωργία, όπως «έσπευσας προς το σκάμμα» και «κατήρδευσας τα τής εκκλησίας βλαστήματα». Στο «Μικρό Ευχολόγιο» υπάρχει ευχή και «Εξορκισμός εις κήπους, αμπελώνας και χωράφια» τού Αγίου Μάρτυρος Τρύφωνος. Βλ. και Φαίδ. Κουκουλέ, Θεσσαλονίκης Ευσταθίου, Τα Λαογραφικά, Αθήναι 1950, 5 υποσ. 2.

             [7] Κ. Μηνά, «Λαογραφικές παρετυμολογίες», Λαογραφία 30 (1975-76), 29-30.

            [8] Γεωργ. Παΐσιου, «Εορτολογικά Σύμμεικτα εκ Χιονάδων Κονίτσης», Λαογραφία 27 (1971), 304.


                [9] Μικρόν Ευχολόγιον, έκδοσις τής Αποστολικής Διακονίας τής Εκκλησίας τής Ελλάδος, 198810, 284.

Δεν υπάρχουν σχόλια: