Με την ευκαιρία της
εορτής του αγίου Αρτεμίου,
Προστάτη της Ελληνικής
Αστυνομίας (ΕΛ.ΑΣ.)
ΟΙ ΕΓΚΟΙΜΗΣΕΙΣ
(αρχ. ενυπνιάσεις)
(Στην αρχαία, Ορθόδοξη και λαογραφική
τακτική)
ΚΩΣΤΗΣ
ΗΛ. ΠΑΠΑΔΑΚΗΣ
Ο άγιος
Αρτέμιος ο Μεγαλομάρτυς (20 Οκτ.)
Ο άγιος Αρτέμιος, ο μεγαλομάρτυς (20 Οκτ.), άνδρας διάσημος και σπουδαίος στα πολιτικά αξιώματα του Βυζαντίου, έζησε στα χρόνια του Μεγάλου Κωνσταντίνου, έχοντας διοριστεί από αυτόν ηγεμόνας της Αλεξανδρείας και τιμηθεί ύστερα και με το αξίωμα του πατρικίου. Ο άγιος Αρτέμιος (20 Οκτ.), τιμηθείς με το αξίωμα του πατρικίου, είναι προστάτης σήμερα της Ελληνικής Αστυνομίας (ΕΛ.ΑΣ.) (όπως και η αγία Ειρήνη (πριν το 1984) ήταν προστάτης της Ελληνικής Χωροφυλακής και ο άγιος Μηνάς της Αστυνομίας Πόλεων). Ο άγιος τιμάται τόσο στην Ορθόδοξη όσο και στη Ρωμαιοκαθολική Εκκλησία από τους ανθρώπους κυρίως της υπαίθρου. Είναι εξόχως τιμητική η εξεικόνισή του ίδια με τον Χριστό στο πρόσωπο (εικ. 1). Ο Διονύσιος ο εκ Φουρνά στην Ερμηνεία της ζωγραφικής τέχνης υποδεικνύει για την ιστόρησή του ότι: «Ὁ ἅγιος Ἀρτέμιος ὅμοιος τοῦ Χριστοῦ τό εἶδος» είναι.
 |
| 1. Ο άγιος Αρτέμιος, όμοιος του Χριστού το είδος |
Ο άγιος θεωρείται σπουδαίος θεράπων ποικίλων ψυχικών και σωματικών παθήσεων. Το εντυπωσιακό στην περίπτωση του αγίου Αρτεμίου- και σε αυτό κυρίως θα εστιάσουμε με το άρθρο μας αυτό- είναι ότι τη θεραπεία εκτελούσε κατόπιν εγκοιμήσεως, επί μεν των ανδρών ο ίδιος ο Άγιος, επί δε των γυναικών η βοηθός του αγία Φεβρωνία. Ο Άγιος εμφανιζόταν στον άρρωστο με όνειρο ολοζώντανος μπροστά του, εκτός αν ήταν μικρό παιδί, οπότε εμφανιζόταν στη μητέρα του, που, συνήθως, το συνόδευε στη θεραπεία του. Τη θεραπεία, στη συνέχεια, επιτελούσε με πολλούς και ποικίλους τρόπους· με απλό λόγο, με ευλογία, με χειραψία ή με ανόργανη εγχείρηση, με έμπλαστρο ή με αλοιφή και μάλιστα από το λαδάκι της κανδήλας του Αγίου ή, τέλος, με την κατάποση φαρμάκου.
ΕΓΚΟΙΜΗΣΕΙΣ
(αρχ. ενυπνιάσεις)
Όσον αφορά στις ονομαζόμενες εγκοιμήσεις (αρχ. ενυπνιάσεις), ο ύπνος και η διανυκτέρευση στον ναό, για να επιτύχει ο πιστός τη θεραπεία του από μιαν αρρώστια, ήταν πολύ διαδεδομένος στην ελληνική αρχαιότητα και συνέχεια της αρχαιοελληνικής αυτής θρησκευτικής τακτικής αποτελούν οι εγκοιμήσεις- διανυκτερεύσεις που συναντούμε και σήμερα στον χώρο του χριστιανισμού. Η χριστιανική θρησκεία τις υιοθέτησε αυτούσια, υποκαθιστώντας τις χθόνιες θεότητες του παγανισμού με χριστιανούς μάρτυρες και αγίους, όπως ο άγιος Αρτέμιος, η αγία Θέκλα, οι άγιοι Κύρος και Ιωάννης, οι άγιοι Κοσμάς και Δαμιανός, ο άγιος Θεράπων. Γύρω από τα θαυματουργά λείψανά τους στήθηκαν τα νέα χριστιανικά κέντρα, συχνά στον ίδιο χώρο όπου πριν λειτουργούσαν τα ειδωλολατρικά και με παραπλήσιο προς αυτά τελετουργικό[1].
Εγκοίμηση· ειδική περίπτωση ονειρομαντικής θεραπείας
Η εγκοίμηση (incubatio) κατά την αρχαιότητα ήταν ειδική περίπτωση ονειρομαντικής θεραπείας. Γινόταν στα ιερά των θεών θεραπευτών και μάντεων, όπως ο Αμφιάραος και ο Ασκληπιός, όπου, έπειτα από ειδική προετοιμασία, ο ασθενής μεταφερόταν στο «άβατον» και τον ξάπλωναν πάνω στο ζεστό, ακόμα, δέρμα θυσιασμένου ιερού ζώου. Ενώ κοιμόταν, του εμφανιζόταν στο όνειρό του ή σε οπτασία ο θεός, δηλαδή ο ιερεύς- ιατρός, αφού μεταμορφωνόταν σε Αμφιάραο, και του υποδείκνυε τον τρόπο θεραπείας (χειρουργική ή άλλη) ή τον θεράπευε την ίδια στιγμή υπό το κράτος ονείρου ή οπτασίας, που προκαλούνταν, πιθανόν, από φάρμακο (ναρκωτική ή άλλη ουσία) που δινόταν στον ασθενή[2] (εικ. 2).
 |
| 2. Εικόνα εγκοίμησης σε αρχαίο Ασκληπιείο |
Η διαδικασία της εγκοίμησης διέφερε από κέντρο σε κέντρο. Ο σκοπός, πάντως, της γενικής θεραπείας ήταν ο ίδιος και εκπληρωνόταν, βασικά, με την πρόσφορη ίδρυση των ιεροθεραπευτηρίων αυτών σε χώρους κατ’ εξοχήν υγιεινούς και ευάερους και την τήρηση ορισμένων εξαγνιστικών τελετουργιών, που περιλάμβαναν την παροχή στους ασθενείς που προσέρχονταν σε αυτά προς θεραπεία όλων των μέσων υγιεινής, μακριά, βέβαια, από κάθε έννοια κατάχρησης· δηλαδή, σωματικών ασκήσεων, περιπάτων, υδροθεραπείας, ψυχαγωγικών θεαμάτων, μουσικής, αγώνων, αυστηρής νηστείας «ἀπό πάσης τροφῆς καί οἴνου»[3] και απόλυτης καθαριότητας και, τέλος, προσφοράς θυσιών και ύπνου σε συγκεκριμένο καθαγιασμένο χώρο[4]. Στα ιεροθεραπευτήρια η θεραπεία όλων των ασθενειών επιδιωκόταν, κυρίως, απ’ ό,τι φαίνεται, με δίαιτα (ιπποκρατική θεραπευτική), προσευχή, ελάχιστα φάρμακα και στοιχειώδεις, τουλάχιστον, εγχειρήσεις και νοσοκομειακή περίθαλψη. Μετά τη θεραπεία έπρεπε να πληρωθεί ένα αντίτιμο, ένα αφιέρωμα προς την ιαματική θεότητα.
Κέντρα εγκοίμησης στην αρχαιότητα
Τα πιο γνωστά κέντρα εγκοίμησης στην αρχαιότητα ήταν τα πολυάριθμα (άνω των τριακοσίων) Ασκληπιεία [σπουδαιότερα από τα οποία ήταν της Τρίκκης, της Ακροπόλεως, της Επιδαύρου και, περιφημότερο απ’ όλα, αυτό της Κω (εικ. 3)], τα οποία εξελίχθηκαν σε μεγάλα κτιριακά συμπλέγματα, που περιλάμβαναν κρήνη με ιερό νερό, γυμναστήρια, στοές, λουτρά, χώρους εγκαταβίωσης και αναψυχής, καθώς και ναό προς λατρεία του θεού.
 |
| 3. Το Ασκληπιείο της Κω |
Οι πολυάριθμοι ασθενείς που συνέρρεαν στους χώρους τους έφερναν μαζί τους τάματα με παραστάσεις των μελών του σώματός τους που υπέφεραν και παρέμεναν εκεί μέχρι να επιτύχουν τη θεραπεία τους (εικ. 4). Στα Ασκληπιεία οι ιερείς, ως γιατροί, νοσήλευαν τους ασθενείς με υγιεινοθεραπεία και φαρμακοθεραπεία και με ηθικοποίηση και τόνωση της πίστης των ασθενών για την απόλυτη θεραπευτική ικανότητα του θείου[5]. Η είσοδος εις τα ιεροθεραπευτήρια παντός άλουστου σώματος ή άναγνης ψυχής απαγορευόταν, όπως μαρτυρεί και το επίγραμμα που ακολουθεί, που έχει χαραχθεί στα προπύλαια του Ασκληπιείου της Επιδαύρου: «Ἁγνόν χρή νηοῖο θυώδεος ἐντός ἰόντα ἔμμεναι· ἁγνείη δ’ ἐστί φρονεῖν ὅσια»[6]. Πίστευαν, κατά τα φαινόμενα, οι ιερείς- ιατροί ότι στον άνθρωπο υπάρχουν –εκτός των γνωστών στην επιστήμη επανορθωτικών δυνάμεων- και άλλες δυνάμεις άγνωστες και κατά πολύ θαυμασιότερες, οι οποίες, εάν αφυπνισθούν κατάλληλα και κινητοποιηθούν με την κατανυκτική προσευχή και την πίστη του ασθενούς, αναπτύσσουν μέσα σε ώρες ή και λεπτά ακόμη βαθιά θεραπευτική δύναμη πολύ ισχυρότερη από εκείνη των φαρμάκων του παθολόγου ή των ακτίνων του ακτινοθεραπευτού[7]. Για την αποτελεσματικότητα των εγκοιμήσεων στα αρχαία ιεροθεραπευτήρια, ο Γ. Ανδρουτσόπουλος θεωρεί ότι, σύμφωνα και με τη γνωστή διδασκαλία του Ιουστίνου, του Φιλοσόφου και Μάρτυρος, «περί σπερματικού λόγου», ο Θεός θα εισάκουε και τότε, στον αρχαίο κόσμο, τις παρακλήσεις των ασθενών, εφόσον η προσευχή τους απευθυνόταν με βαθιά πίστη στην «άνωθεν» βοήθεια και αρωγή[8].
 |
| 4. Αφιέρωμα στον Ασκληπιό πιστού που υπέφεραν τα αυτιά του |
Ο γεωγράφος Στράβων αναφέρει[9] ότι στη Μ. Ασία, μεταξύ των πόλεων Τράλλεων και Νύσσας, βρισκόταν μικρή πόλη, στην οποία υπήρχε ένα ιατροθεραπευτήριο, στο οποίο η εγκοίμηση δεν γινόταν από τους νοσούντες, αλλά από αυτούς που επόπτευαν το ιερό ιερείς. Αυτοί, λέγει ο Στράβων, «ἐγκοιμῶνται ὑπέρ αὐτῶν (δηλαδή των νοσούντων) καί διατάττουσιν ἐκ τῶν ὀνείρων τάς θεραπείας»[10]. Ο γεωγράφος Στράβων αναφέρει[9] ότι στη Μ. Ασία, μεταξύ των πόλεων Τράλλεων και Νύσσας, βρισκόταν μικρή πόλη, στην οποία υπήρχε ένα ιατροθεραπευτήριο, στο οποίο η εγκοίμηση δεν γινόταν από τους νοσούντες, αλλά από αυτούς που επόπτευαν το ιερό ιερείς. Αυτοί, λέγει ο Στράβων, «ἐγκοιμῶνται ὑπέρ αὐτῶν (δηλαδή των νοσούντων) καί διατάττουσιν ἐκ τῶν ὀνείρων τάς θεραπείας»[10]. Παρόμοια προς τα παραπάνω ήταν το ονειρομαντείο και ιατροθεραπευτήριο Αμφιαράειον στον Ωρωπό, του ήρωος Αμφιαράου, το μαντείο του Τροφωνίου στη Λιβαδειά, τα Πλουτώνεια στη Μικρά Ασία ή, κατά τη ρωμαϊκή περίοδο, οι ναοί της Ίσιδος και του Σεράπιδος[11].
Εγκοιμήσεις σήμερα σε προσκυνήματα της Ορθοδοξίας
Οι εγκοιμήσεις διατηρούνται μέχρι και σήμερα σε ελληνικές εκκλησίες που αποτελούν τόπους προσκύνησης και αναθημάτων. Στην Κωνσταντινούπολη ο αρχάγγελος Μιχαήλ ήταν ο μέγας ουράνιος γιατρός. Κυριότερος τόπος προσκύνησής του ήταν το «Μιχαήλιο», όπου βρισκόταν στο Σωσθένιο, πενήντα, περίπου, χιλιόμετρα μακριά από την Κωνσταντινούπολη. Ο ασθενής εδώ –με την άδεια του ιερέα της εκκλησίας– κοιμόταν τη νύχτα, αναμένοντας την ιαματική φανέρωση του Αρχαγγέλου, όπως και κατά την αρχαιότητα του Ασκληπιού στη νήσο Κω[19] (εικ. 5). Επίσης, στον ναό των αγίων Αναργύρων στην Κέα[20] και της αγίας Μαρίνας στο Θησείο, γίνονται και σήμερα εγκοιμήσεις[21]. Και στο Μανταμάδο της Λέσβου όπως και σε πολλές άλλες πανηγυρίζουσες εκκλησίες– οι προσκυνητές, κατά τη συνήθεια της εγκοίμησης, περνούν τη νύχτα της παραμονής στον περίβολο της εκκλησίας, περιμένοντας το χάραμα και την πανηγυρική θεία λειτουργία, που θα ολοκληρώσει τις «ὑπέρ ὑγείας» παρακλήσεις των προς τον Ταξιάρχη[22].
 |
| 5 . Στο Μιχαήλιο οι ασθενείς μέσω της εγκοίμησης ανέμεναν τη θεραπεία τους (εικ. 14ου αι. Βυζαντινού Μουσείου Αθηνών) |
Χαρακτηριστική περίπτωση «εγκοίμησης» μπορούμε να παρακολουθήσουμε στο διήγημα του Γ. Βιζυηνού: «Τό ἁμάρτημα τῆς μητρός μου», απ’ όπου παραθέτουμε το παρακάτω χαρακτηριστικό απόσπασμα, πλουσιότατο και σε πολλά άλλα λατρευτικά στοιχεία από τη σύγχρονη λαϊκή πίστη: «Ἡ μήτηρ μου ἐσήκωσε τό μαραμένον κοράσιον εἰς τήν ἀγκάλην της καί τό ἔφερεν εἰς τήν ἐκκλησίαν. Ἐγώ καί ὁ μεγαλύτερός μου ἀδελφός ἐφορτώθημεν τά στρώματα καί ἠκολουθήσαμεν κατόπιν. Καί ἐκεῖ, ἐπί τῶν καθύγρων καί ψυχρῶν πλακῶν, πρό τῆς εἰκόνος τῆς Παναγίας, ἐστρώσαμεν καί ἐπλαγιάσαμεν τό γλυκύτερον ἀντικείμενον τῶν μεριμνῶν μας, τήν μίαν καί μόνην μας ἀδελφήν. Ὅλος ὁ κόσμος ἔλεγεν ὅτι εἶχεν ἐ ξ ω τ ι κ ό ν… Ἔπρεπε λοιπόν νά μείνει σαράντα ἡμερονύκτια ἐντός της ἐκκλησίας, πρό τοῦ Ἁγίου Βήματος, ἐνώπιον τῆς μητρός τοῦ Σωτῆρος…Σαράντα ἡμερονύκτια. Διότι μέχρι τοσούτου ἠμπορεῖ νά ἀντισταθεῖ ἡ τρομερά ἰσχυρογνωμοσύνη τῶν δαιμονίων, εἰς τόν ἀόρατον πόλεμον μεταξύ αὐτῶν καί τῆς θείας χάριτος… Ἐνθυμοῦμαι ἀκόμη ὁποίαν ἐντύπωσιν ἔκαμεν ἐπί τῆς παιδικῆς μου φαντασίας ἡ πρώτη ἐν τῇ ἐκκλησίᾳ διανυκτέρευσις (εικ. 6).Τό ἀμυδρόν φῶς τῶν ἔμπροσθεν τοῦ εἰκονοστασίου λύχνων, μόλις ἐξαρκοῦν νά φωτίζῃ αὐτό καί τάς πρό αὐτοῦ βαθμίδας, καθίστα τό περί ἡμᾶς σκότος ἔτι ὑποπτότερον καί φοβερώτερον, παρά ἐάν ἤμεθα ὁλωσδιόλου εἰς τά σκοτεινά. Ὁσάκις τό φλογίδιον μιᾶς κανδήλας ἔτρεμε, μοί ἐφαίνετο πώς ὁ Ἅγιος ἐπί τῆς ἀπέναντι εἰκόνος ἤρχιζεν νά ζωντανεύῃ καί ἐσάλευε, προσπαθῶν νά καταβῇ ἐπί τοῦ ἐδάφους, μέ τά φαρδιά καί κόκκινά του φορέματα, μέ τόν στέφανον περί τήν κεφαλήν καί μέ τούς ἀτενεῖς ὀφθαλμούς ἐπί τοῦ ψυχροῦ καί ἀπαθοῦς προσώπου του… Ἤναπτον πῦρ, ἔφερον νερόν καί ἐσκούπιζα τήν ἐκκλησίαν ὅταν ἦτο καθημερινή. Τάς ἑορτάς καί Κυριακάς, κατά τόν ὄρθρον, ἐχειραγώγουν τήν ἀδελφήν μου νά σταθῇ κάτω ἀπό τό Εὐαγγέλιον, τό ὁποῖον ἀνεγίγνωσκεν ὁ λειτουργός ἀπό τῆς Ὡραίας Πύλης. Κατά τήν λειτουργίαν ἤπλωνα χαμαί τό χράμι ἐπί τοῦ ὁποίου ἔπιπτεν ἡ ἀσθενής πρόμυτα, διά νά περάσουν τά Ἅγια ἀπό ἐπάνω της. Κατά δέ τήν ἀπόλυσιν ἔφερον τό προσκέφαλόν της ἐνώπιον τῆς ἀριστερᾶς τοῦ ἱεροῦ θύρας, διά νά γονατίζῃ ἐπ’ αὐτοῦ, ὡς που νά ξ ε φ ο ρ έ σ ῃ ὁ παπάς ἐπάνω της καί νά τῆς σταυρώσῃ τό πρόσωπον μέ τήν Λόγχην, ψυθιρίζων τό σταυρωθέντος σου, Χριστέ, ἀνηρέθη ἡ τυραννίς, ἐπατήθη ἡ δύναμις τοῦ ἐχθροῦ, κτλ.»[23].
 |
| 6 . Εγκοίμηση στον ναό της Παναγίας Πορετσού, Ηλείας (φωτ. Ελ. Ψυχογιού, Τα Πανηγύρια της Παναγιάς, στο ένθ. Επτά Ημέρες, Καθημερινής, 5 -8 -2001) |
Επίσης, στον νομό Ρεθύμνου, στον ναό του αγίου Αντωνίου, στην Πατσό, έχουμε μιαν άλλη ιδιάζουσα
περίπτωση εγκοίμησης. Ο Γ. Παντινάκης[24],
φιλοξενούσε τασιματάρηδες του Αγίου και, αφού τους κοίμιζε στο σπίτι του για
μια βραδιά, τους προέλεγε, την άλλη μέρα, την πορεία της θεραπείας τους από τον
Άγιο[25].
Αυτό, όμως, το είδος εγκοίμησης διαφέρει ουσιωδώς από τα παραπάνω, που
συμβαίνουν εντός της Εκκλησίας.Ο ύπνος σε αγίους τόπους –όπως έχουμε,
ήδη, επισημάνει– είχε ως στόχο την εμφάνιση των θεών και την ίαση των
ασθενειών. Η διάρκειά τους ποίκιλε από μια μέχρι οκτώ, σαράντα ή και
περισσότερες νύκτες, ανάλογα με τη σοβαρότητα της πάθησης. Πίστευαν ότι με το
πρωινό ξύπνημα θα άρχιζε και η βελτίωση της υγείας του αρρώστου. Στην περίπτωση
αυτήν η εγκοίμηση γινόταν άσχετα από κάποια εκκλησιαστική γιορτή. Προς
ενδυνάμωση του αποτελέσματός της, η εγκοίμηση συμπληρωνόταν με νηστείες, πόση
αγιάσματος, διαβάσματα από ιερά βιβλία, παρακλήσεις και άλλες τελετουργίες. Οι
εγκοιμήσεις αναφέρονταν, συνήθως, σε
θεραπείες σοβαρών παθήσεων,
όπως θεραπεία δαιμονόληπτων –συνήθως παιδιών– ή επιληπτικών.
Μορφή
εγκοιμήσεως –με ευδιάκριτο ευετηρικό σκοπό («για να βοηθήσει ο άγιος»)–που
επιβιώνει και σήμερα σε ολόκληρη την Ελλάδα από γυναίκες, συνήθως, προβεβηκυίας
ηλικίας, είναι και το ξενύχτι στον Εσταυρωμένο, το βράδυ της Μεγάλης Πέμπτης
(εικ. 7), ή την παραμονή της εορτής ή του πανηγυριού κάποιου αγίου[26],
καθώς και η διανυκτέρευση δεκάδων πιστών στον περίβολο του ναού της
Ευαγγελίστριας, στην Τήνο, ή και σε άλλα μεγάλα πανελλήνια προσκυνήματα.
 |
| 7 . Μορφή εγκοίμησης με ευετηρικό σκοπό είναι και το ξενύχτι στον Εσταυρωμένο, το βράδυ της Μ. Πέμπτης (φωτ. Ελ. Ψυχογιού) |
[1] Γιώργου Θ. Καλόφωνου, «Εγκοίμησις», στο «Επτά Ημέρες», ένθετο της «Κυριακάτικης
Καθημερινής», 5 Ιανουαρίου 2003, 8.
[2]
Γ. Δ. Ανδρουτσοπούλου, Τό ἱεροθεραπευτήριον τοῦ Ἀμφιάραου ἐν Ὠρωπώ,
Αθήναι 1960, 3. Μάρω Κ. Παπαθανασίου, «Μαντικοί Θεοί και ήρωες», στο «Επτά Ημέρες», ένθετο της «Κυριακάτικης
Καθημερινής», 28/11/2004, 10.
[3] Στράβωνος ΙΔ΄,
650.
[4] Γ. Δ.
Ανδρουτσοπούλου, ό.π., 10.
[5] Γ. Δ.
Ανδρουτσοπούλου, ό.π., 9.
[6] Κλήμεντος του
Αλεξανδρέως, Στρωματείς V,1, 13.
[7]Πβ. Μ. Γερουλάνου,
Ιατρική και Εκκλησία, Αθήνησι 1957,
44.
[8] Γ. Δ. Ανδρουτσοπούλο, ό.π., 16.
[9] Στράβωνος ΙΔ΄,
649.
[10] Κ. Δ. Γεωργούλη,
«Ελλάς», στη: Θρησκευτική και Ηθική Εγκυκλοπαίδεια
5 (1964), 602.
[11] Γιώργου Καλόφωνου, ό.π., 7.
[12] Γ. Δ.
Ανδρουτσοπούλου, Τό ἱεροθεραπευτήριον τοῦ
Ἀμφιάραου ἐν Ὠρωπώ, Αθήναι 1960, 9.
[13] Κλήμεντος του
Αλεξανδρέως, Στρωματείς V,1, 13.
[14]Πβ. Μ. Γερουλάνου,
Ιατρική και Εκκλησία, Αθήνησι 1957,
44.
[15] Γ. Δ. Ανδρουτσοπούλο, ό.π., 16.
[16] Στράβωνος ΙΔ΄,
649.
[17] Κ. Δ. Γεωργούλη,
«Ελλάς», στη: Θρησκευτική και Ηθική
Εγκυκλοπαίδεια 5 (1964), 602.
[18] Γιώργου Θ.
Καλόφωνου, «Εγκοίμησις», στο «Επτά
Ημέρες», ένθετο της «Κυριακάτικης Καθημερινής», 5 Ιανουαρίου 2003, 7.
[19] George A. Williamson, «Οι προστάται της
Ιατρικής Άγιοι εν τη Ελληνική Εκκλησία», Κυπριακά
Χρονικά, 6 (1929), 234.
[20] Χαρ. Δ.
Βασιλόπουλου, Οι άγιοι Ανάργυροι,
Αθήναι 1986, 30.
[21] Βασιλική Τζουράκη, Γιατρέ μου, γίνονται θαύματα;, Αθήνα 2004 3 , 193.
[22] Άννας Παπαμανώλη-Guest, «Ταυροθυσία στον
Αρχάγγελο», στο ένθετο της «Κυριακάτικης
Καθημερινής», 6 Μαΐου 2001, 32.
[23] Γ. Βιζυηνού, Τα Άπαντα, έκδοση Χρίστου Γιοβάνη, Αθήνα 1955, 38-40.
[24] Πληροφορήθηκα ότι
ο εν λόγω Γ. Παντινάκης πέθανε πριν μερικά χρόνια.
[25] Πληροφορία κ. Νικ. Καραγιαννάκη από τις Βολιώνες, Ρεθύμνου.
[26] Βλ. και Μ. Ν. Βαρβούνη, Λαϊκή λατρεία και θρησκευτική συμπεριφορά των κατοίκων της Σάμου,
Αθήνα 1992, 140.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου