Από τον άγιο Νικόλαο στον Santa Claus
Ο άγιος Νικόλαος
Ο άγιος Νικόλαος Μύρων (6 Δεκ.) γεννήθηκε στα Πάταρα τής Μ. Ασίας, στα μαρτυρικά χρόνια των φοβερών τυράννων Διοκλητιανού και Μαξιμιανού (γ΄ αιώνας). Από παιδί αφιερώθηκε ολόκληρος στον Θεό, αμέσως δε μετά τον θάνατο των γονέων του έγινε εκουσίως πτωχός, διαμοιράζοντας την περιουσία του στους πτωχούς. Μετά την κοίμησή του ονομάστηκε «μυροβλύτης», καθώς τα λείψανά του άρχισαν να αναβλύζουν άγιο μύρο, όπως και άλλων αγίων. Τα λείψανά του διατηρήθηκαν στα Μύρα έως και τον ενδέκατο αιώνα, όταν το 1087 κάποιοι ναύτες τα αφαίρεσαν και τα μετέφεραν στην ιταλική πόλη Μπάρη, όπου τοποθετήθηκαν στο Ναό τού Αγίου Στεφάνου.
Σε όλο το εύρος τού Χριστιανισμού ο άγιος Νικόλαος θεωρείται έφορος των λιμένων και των θαλασσών και κατ’ εξοχήν προστάτης των ναυτικών και των εργαζομένων, γενικά, στη θάλασσα, καθώς και προστάτης τού Πολεμικού Ναυτικού και του Λιμενικού Σώματος. Γι’ αυτό και οι εκκλησίες του οικοδομούνται σε παραθαλάσσιες και μάλιστα ναυτικές περιοχές, όπου διαβιούν άνθρωποι όπως και οι παραπάνω που έχουν άμεση σχέση με τη θάλασσα. Βέβαια, αυτά μετά τα χρόνια τής Ενετοκρατίας, που ο άγιος Νικόλαος- προστάτης, μέχρι τότε, των επαγγελματιών (υποδηματοποιών, μικρεμπόρων κ.λπ.)- διαδέχθηκε και ανέλαβε την προστασία των ναυτιλομένων από τον μέχρι τότε προστάτη τους άγιο Φωκά. Έτσι, χρησιμοποιώντας έναν συνολικό χαρακτηρισμό, ο άγιος Νικόλαος έχει χαρακτηριστεί ως «ο θησαυρός των πτωχών, ο συνοδίτης των οδοιπόρων, ο κυβερνήτης των εν θαλάσση, ο ιατρός των νοσούντων, ο έξαρχος τής ευεργεσίας, ο συμπαραστάτης των θλιβομένων»[1].
Θεωρείται από τους πιο δημοφιλείς αγίους τής Εκκλησίας μας. Παντού, σε ολόκληρο τον χριστιανικό κόσμο, από τον δέκατο, κυρίως, αιώνα και μετά, χιλιάδες ναών αφιερώνονται σε αυτόν, ούτως ώστε να μπορούμε να πούμε ότι έρχεται στη δεύτερη μετά την Παναγία Μητέρα θέση ως προς τον αριθμό των ναών των αφιερωμένων σε αυτόν. Η ορθόδοξος Ανατολή τον τιμά ιδιαιτέρως και τον θεωρεί ως το κατ’ εξοχήν πρότυπο «πατρός και ποιμενάρχου».
Ιδαίτερα, όμως, αγαπητός είναι στην Ελλάδα- χώρα κατεξοχήν θαλασσινή- όπου τον τιμούν ιδιαίτερα οι ναυτικοί μας, στους οποίους μόνιμα έρχεται αρωγός και σωτήρας στις δύσκολες στιγμές τους, σύμφωνα με άφθονες συναξαριακές και νεοελληνικές παραδόσεις. Αλλεπάλληλες φορές- και όσο ζούσε και μετά θάνατον- ο άγιος Νικόλαος παρενέβη με τρόπο θαυματουργικό στο ταξίδι, για να προστατεύσει πλοία και ταξιδιώτες που παράδερναν κινδυνεύοντας στη δίνη των κυμάτων. Έχουν να διηγηθούν την ολόσωμη παρουσία τού Αγίου στις τρικυμίες, πάνω στο τιμόνι, όταν οι ναύτες και οι καπετάνιοι μην έχοντας πια ελπίδα καμιά, προστρέχουν, για να σωθούν, στον «ασπρογένη καπετάνιο», τον αγαπημένο «παππού» των θαλασσινών, ο οποίος τρέχει και προφθαίνει σε κάθε ανάγκη και δυσκολία. Όλοι έχουν προσωπική πείρα τής ταχύτατης προστασίας τού θαυματουργού αυτού αγίου, που μπορεί, για τον λόγο αυτόν, να ονομαστεί «γοργοϋπήκοος», θαυματουργός[2]. Λέγεται, μάλιστα, ότι ο άγιος Νικόλαος είναι αυτός που επινόησε το πηδάλιο, χαρίζοντας στα πλοία μεγάλα και ασφαλή ταξίδια. Μικρά και μεγάλα ελληνικά καράβια έχουν απαραιτήτως την εικόνα του, ενώ πολλές είναι οι εκκλησίες του και περισσότερο στα νησιά και τα παράλια τής Χώρας μας.
Χαρακτηριστικά τής θαλασσινής του ιδιότητας και της προστασίας που παρέχει ο άγιος προς τους θαλασσινούς (αντίστοιχος προς την Αφροδίτη Θαλασσαίην ή Ευπλοίαν ή Πελαγίαν ή Ποντίαν των αρχαίων) είναι και τα λατρευτικά του επίθετα: Ναύτης (Γαλαξίδι), Θαλασσίτης (Χίος, Πάρος), Αρμυρής (Μάνη)[3], Νεφοκράτης (Κύπρος)[4], ενώ οι εικόνες του είναι γεμάτες αφιερώματα πλοίων προερχόμενα από τάματα των ναυτικών που κινδυνεύουν. Στη Σάμο, πολλοί από τους παλιότερους ναυτικούς, σε περιπτώσεις επικίνδυνων τρικυμιών, ρίχνουν στη θάλασσα το καντήλι ή λίγα από τα κόλλυβα που παρασκευάζονται στους ενοριακούς ναούς που εορτάζουν και διανέμονται στους πιστούς στο τέλος τού εσπερινού τής παραμονής[5]. Το ίδιο κάνουν και οι θαλασσινοί τής Κίου, οι οποίοι σκορπώντας τα στη θάλασσα λέγουν: «Αϊ- Νικόλα μου, και πάψε την ορμή σου! Και αμέσως παύει η τρικυμία»[6].
Όμως τον άγιο Νικόλαο δεν έχουν προστάτη τους μόνο οι ναυτικοί. τον έχουν και όλοι όσοι χρειάζονται κάποιον να κυβερνήσει τη ζωή τους· τα ορφανά παιδιά, οι φτωχοί και ανυπόδητοι, τα ανύπανδρα κορίτσια, ώστε σχετική να είναι η προσφώνησή του ως «Αϊ Νικόλα των Μοιρών», ασφαλώς από παρετυμολογία τού ονόματος τής ιδιαίτερης πατρίδας του, Μύρων τής Λυκίας[7]. Έτσι, η ευαγγελική «φιλανθρωπική» δράση τής Εκκλησίας βρήκε την πιο λαϊκή της έκφραση στον θρύλο τού αγίου Νικολάου. Στην υμνογραφία του διαβάζουμε:
Ορφανών προστάτην σε και χηρών
Πεινώντων τροφέα, πενομένων τε πλουτιστήν,
Αιχμαλώτων ρύστην, πλεόντων τε σωτήρα,
Κεκτήμεθα, παμμάκαρ, σοφέ Νικόλαε.
Ο Santa Claus
Ως επίσκοπος ή ως αγαθός γέροντας, με μακριά λευκή γενειάδα, παριστάνεται ο άγιος Νικόλαος (Santa Claus) στα έθιμα των λαών τής κεντρικής και δυτικής Ευρώπης, φέρνοντας δώρα στα μικρά παιδιά, όπως ο δικός μας Αϊ- Βασίλης, ο οποίος έζησε στην Καππαδοκία τής Μικράς Ασίας (330- 379), αφιέρωσε όλη του τη ζωή στη βοήθεια προς τον συνάνθρωπο και θεωρείται στην παγκόσμια ιστορία ως ο εμπνευστής αλλά και πρώτος δημιουργός τής οργανωμένης φιλανθρωπίας. Ο άγιος Βασίλειος κοιμήθηκε την 1 Ιανουαρίου τού 379. Αυτή η μέρα θανάτου του, διατηρούμενη στην παράδοση, θεωρήθηκε (πρώτα) απ΄ όλους τους χριστιανικούς λαούς ότι φέρνει ευλογία και καλή τύχη στη νέα χρονιά και δώρα στα μικρά παιδιά. Με αυτόν τον Άγιο Βασίλειο, της Ορθοδοξίας, ο παραπάνω Άγιος Νικόλαος (Santa Claus), που δεν έχει, ασφαλώς, καμιάν απολύτως σχέση, έφτασε στις μέρες μας να ταυτίζεται, λόγω της σχέσης του με τα παιδιά, που τον έχει καταστήσει και στα λοιπά χριστιανικά δόγματα των παραπάνω περιοχών τής Ευρώπης «προστάτη άγιο των παιδιών».
Παρά το διαφορετικό του όνομα από χώρας σε χώρα (Περ Νοέλ στη Γαλλία, Saint Nicholas στη Γερμανία, Santa Claus στους βορειοευρωπαίους και βορειοαμερικανούς) ταυτίζεται παντού με το καλό πνεύμα των Χριστουγέννων και της Πρωτοχρονιάς[8]. Και είναι, ασφαλώς, προσβολή προς το πρόσωπο τού ασκητικού και λιπόσαρκου ορθόδοξου Ιεράρχη η παρομοίωσή του- στις μέρες των Χριστουγέννων και της Πρωτοχρονιάς- με τον ευτραφή δυτικό Santa Claus, με τον οποίο, όπως σημειώσαμε παραπάνω, δεν έχει καμιάν απολύτως σχέση. Το δυτικό πρότυπο ήρθε στην Ελλάδα τη δεκαετία τού '60, περίπου, κυρίως από τον αστικό πληθυσμό. Οι γονείς και οι συγγενείς έδιναν δώρα στα παιδιά κι αυτά τα δώρα γρήγορα συνδέθηκαν με τα χρήματα και με τον δικό μας Αϊ- Βασίλη. Σημαντικό ρόλο έπαιξαν σε αυτό και οι μετανάστες που μάς έφεραν τα δυτικά πρότυπα. Οι μετανάστες ήταν οι πρώτοι που έστειλαν στην Ελλάδα κάρτες με τη γνωστή εμπορευματοποιημένη εικόνα τού Αϊ- Βασίλη. Και έτσι φτάσαμε από τον Αϊ- Νικόλα (Santa Claus) στον Αϊ- Βασίλη.
Ο καινούριος αυτός Αϊ- Βασίλης έρχεται από την Ευρώπη σαν βασιλιάς, με τη λευκή του γενειάδα, την κόκκινη στολή και τις μαύρες μπότες του, πάντα χαμογελαστός, με τον σάκο γεμάτο με τα δώρα, πάνω σε έλκηθρο που το σέρνουν ζωηρά ελάφια ή γκρι τάρανδοι. Αυτός ο Αϊ- Βασίλης- ο εμπορευματοποιημένος Αϊ- Βασίλης- αποτελεί σήμερα σε παγκόσμια κλίμακα τον πλέον αγαπημένο ήρωα των παιδιών τις ημέρες αυτών των εορτών ακόμη και σε χώρες μη χριστιανικές[9].
Πρόκειται για έμπνευση τού Αμερικανού εικονογράφου Τόμας Ναστ, που, όπως φάνηκε εκ των υστέρων, υπήρξε αληθινά καθοριστική. Εκείνος ήταν που ζωγράφισε τον Αϊ-Βασίλη για το «Harper's magazine» το 1880, προσθέτοντας λεπτομέρειες, όπως ότι το εργαστήρι του βρίσκεται στον Βόρειο Πόλο. Και καθώς οι θρύλοι γύρω από το πρόσωπο τού Αϊ-Βασίλη πλήθαιναν, όλοι ήθελαν να μάθουν και τον τόπο όπου ακριβώς διαμένει. Κι επειδή γκρι τάρανδοι είναι δύσκολο να υπάρξουν στον Βόρειο Πόλο, οι εφημερίδες το 1927 αποκάλυψαν ότι ο Αϊ- Βασίλης μένει και μας έρχεται από τη φινλανδική Λαπωνία[10].
Λίγο αργότερα, το έτος 1931, η γνωστή αμερικάνικη εταιρεία αναψυκτικών Coca- Cola παρουσίασε τον Αϊ-Βασίλη με πρωτοχρονιάτικα δώρα τα προϊόντα τής εταιρείας, στα χρώματα, βεβαίως, εκείνης. Η διαφήμιση αυτή υπήρξε εμπορικά τόσο επιτυχής, ώστε έμελλε να γίνει σήμα κατατεθέν δημοτικότητάς της ανά τον κόσμο. Η μακρόχρονη χρήση του σε διαφημίσεις τής Coca-Cola παγίωσε την εμφάνισή του και ειδικά τα κόκκινα ρούχα, αλλά, οπωσδήποτε,- όπως σημειώσαμε και παραπάνω- η έμπνευση αυτή δεν ήταν δική της εφεύρεση.
Γνωστό, στο σημείο αυτό, είναι και το τραγούδι «Santa Claus is comin’ to town» [«Ο άγιος Βασίλης (sic) έρχεται στην πόλη] (1934) των John Frederick & Haven Gillespie, που πούλησε την ίδια στιγμή 100.000 αντίγραφα από τις παρτιτούρες και την επόμενη μέρα περισσότερα από 400.000 αντίτυπα. Το τραγούδι είναι πια παραδοσιακό κατά τις μέρες των Χριστουγέννων και, κατά καιρούς, έχει ερμηνευτεί από πολλούς καλλιτέχνες.
[9] Όπως έχουν οι καθολικοί τον Santa Claus (άγιο Νικόλαο), οι προτεστάντες τής Βόρειας και Κεντρικής Γερμανίας έχουν τον «Weihnachtsmann» (τον «άνθρωπο των Χριστουγέννων»), οι Άγγλοι τον «πατέρα των Χριστουγέννων» (father Christmas), ενώ οι Κινέζοι τον «Λαμ- Κουνγκ- Κουνγκ» (= τον Καλό γερο- πατέρα) και οι Ιάπωνες τον «Χοτέισο».
[10] Μηνάς Αλεξιάδης, σε συνέντευξή του στην εφημερίδα «Τα Νέα» 21/12/2002, σελ.: P40.
