Κωστής Ηλ. Παπαδάκης * * * Από την παρουσίαση δύο βιβλίων σε τιμητική εκδήλωση για τον κ. Ζαχαρία Καλοχριστιανάκη, που οργάνωσε το Κέντρο Κρητικής Λογοτεχνίας, στον Πύργο Μονοφατσίου, την Κυριακή 10 Νοεμβρίου 2019

Κωστής Ηλ. Παπαδάκης

Από την παρουσίαση δύο βιβλίων σε τιμητική εκδήλωση  για τον κ. Ζαχαρία Καλοχριστιανάκη, που οργάνωσε το Κέντρο Κρητικής Λογοτεχνίας, στον Πύργο Μονοφατσίου, την Κυριακή 10 Νοεμβρίου 2019

Ο Ιωσήφ Φιλάγρης και τα Αστερούσια

Συμβολή στην τοπική Ιστορία

  Ο κ. Ζαχαρίας Δημ. Καλοχριστιανάκης, συνταξιούχος εκπαιδευτικός, χρόνια τώρα ασχολείται συγγραφικά και με αξιοσημείωτο, ομολογουμένως, ζήλο για την ανάδειξη της διαχρονικής Ιστορίας του τόπου του, των Αστερουσίων, μιας περιοχής παρθένας με ιδιαίτερο φυσικό κάλλος, μεγάλη παράδοση και λαμπρά ιστορία, που αποτέλεσε την πόρτα εισόδου του μοναχισμού από την αρχική του κοιτίδα, την Αίγυπτο, αρχικά στον ελλαδικό και στη συνέχεια και στον λοιπό πανευρωπαϊκό χώρο. Απ’ εδώ, επίσης (και πιο συγκεκριμένα από τους Καλούς Λιμένες, τόπο βιβλικό, γνωστό από τις Πράξεις των Αποστόλων) πέρασε, ως γνωστόν, και διαχείμασε ο θείος των Εθνών Απόστολος Παύλος κι εδώ, στις απόκοσμες κορυφές και στ’ απομονωμένα αστερουσιανά σπήλαια ο ορθόδοξος μοναχισμός το πρώτον υιοθέτησε τον τύπο της νοεράς προσευχής, αλλά και ανέδειξε προς στήριξη της ορθόδοξης πίστης του κρητικού λαού την αντιρρητική θεολογία σε μιαν κορυφαία στιγμή της ιστορίας, που σημαδεύτηκε από τον περίφημο λόγιο ιερωμένο και αριστοτελικό φιλόσοφο Ιωσήφ Φιλάγρη. Τώρα δε, με το παρουσιαζόμενο πόνημά του, ο κ. Καλοχριστιανάκης έκρινε σκόπιμο να εξετάσει τη δράση, το έργο και τον φιλοσοφικό στοχασμό του Ιωσήφ Φιλάγρη σε σχέση, πάντα, με τον εμπνέοντα Αστερουσιανό χώρο- όπως τον περιγράψαμε αμέσως παραπάνω- όπου περί τα έτη 1360 έως 1393, της ενετικής στην Κρήτη κυριαρχίας, έζησε το μεγαλύτερο και παραγωγικότερο μέρος της ζωής του.

Έτσι, αν προσέξουμε τον τίτλο του πρώτου βιβλίου που παρουσιάζουμε απόψε στην αγάπη σας (του Φιλάγρη), θα παρατηρήσουμε ότι, ακριβώς, ενώ στο κείμενο προηγούνται - και αυτό, φυσικά, είναι και το σωστό- τα Αστερούσια, δεδομένου ότι επιθυμία τού συγγραφέα είναι πρώτα- όπως έχουμε ήδη επισημάνει- να μας παρουσιάσει, με κάθε λεπτομέρεια, τον χώρο και τον χρόνο (τον χωροχρόνο) στον οποίο έζησε και έδρασε ο μέγας αυτός φιλόσοφος και αντιρρητικός θεολόγος, όμως, στο τέλος, όταν είναι, πια, να δώσει τον τίτλο του βιβλίου, ο συγγραφέας αντιστρέφει- θεωρώ συνειδητά- τη λογική σειρά σκέψης και λόγου των κειμένων του βιβλίου του και προτάσσει- δημιουργώντας, πάντως, με αυτό καλαισθησία και πρωθύστερο (ως προς τη συνεκτική διαδοχή των πραγμάτων) σχήμα- προτάσσει, λέγω, των Αστερουσίων το όνομα του Φιλάγρη («Ο Ιωσήφ Φιλάγρης και τα Αστερούσια»), θέλοντας, προφανώς, με τον τρόπο αυτόν, να τονίσει εμφατικά τη μεγάλη του ανδρός μορφή και την τεράστια συμβολή του στη διαφύλαξη της Ορθοδοξίας έναντι του Ρωμαιοκαθολικισμού των κρίσιμων εκείνων χρόνων, της Ενετοκρατίας, που ο Φιλάγρης έδρασε στην περιοχή των Αστερουσίων.

Ο χώρος, λοιπόν, όπου εκτυλίσσεται η αντιρρητική και διδακτική του Φιλάγρη δράση είναι, ακριβώς, ο ενιαίος χώρος του Κρητικού Νότου, όπως τον ορίσαμε παραπάνω και όπως τον καταγράφει και στο παρουσιαζόμενο βιβλίο του ο συγγραφέας κ. Καλοχριστιανάκης ^. το ιερό, δηλαδή, βουνό των Αστερουσίων, με κέντρα τις περιοχές του Κόφινα (Λουσούδι- Μονή Τριών Ιεραρχών), όπου ο Φιλάγρης γράφει το 1382- 83 ή το 1388 το σημαντικότερο από τα αντιρρητικά του κείμενα, τον κατά Λατίνων δικανικό λόγο, προκειμένου- όπως σημειώνει στον πρόλογό του- να τονώσει το ορθόδοξο φρόνημα των συμπατριωτών του και, λίγο αργότερα (το 1393), και τα φιλοσοφικά του κείμενα, τα οποία ολοκληρώνει τον Μάρτιο του 1394 στην Ερημόπολη, «πλησίον του Γαληνίου Χριστού», στη ρεθεμνιώτικη, δηλαδή, Πίσω Γιαλιά (στην Πατρίδα μου!), με τον σχολιασμό του έργου «Περί Ερμηνείας» του Αριστοτέλη (σημειώνει ο Φιλάγρης κατά λέξη: «Ετελειώθη …. εν τη Ερημοπόλει πλησίον του Γαληνίου Χριστού…»).

Την υπόθεση ότι πρόκειται για το μοναστήρι του Γαληνίου Χριστού διατύπωσε πρώτος ὁ Λατίνος ἀρχιεπίσκοπος τῆς Ἀθήνας, Louis Petit- πού ἐξέδωσε τή Βιβλιογραφία τῶν Ἑλληνικῶν Ἀκολουθιῶν πού τυπώθηκαν ἀπό τό 1626 ὡς τό 1925. Ο  Petit θεώρησε ότι από το όνομα της Μονής αυτής προήλθε το σημερινό ρεθεμνιώτικο χωριό Α γ ί α   Γ α λ ή ν η , υπόθεση που επιβεβαιώνεται και από το γεγονός ότι στην περιοχή αναφέρεται, πράγματι, μονή του «Σωτήρος Χριστού του Γαληνού», ενώ «Ερημόπολις» («ετελειώθη …. εν τη Ερημοπόλει», σημειώνει ο Φιλάγρης) ονομάζεται και σήμερα όρμος και υδραγωγείο στη βόρεια ακτή του κόλπου της Μεσαράς, δυο, μόλις, μίλια δυτικά της Αγίας Γαλήνης.

Ώστε, σε τελική ανάλυση, οι περιοχές των Μονών των Τριών Ιεραρχών (της οποίας ο Φιλάγρης υπήρξε κτήτορας πριν από τα έτη 1393- 94), του Κουδουμά και του Γαλήνιου Χριστού (Αγίας Γαλήνης) (παρά την Ερημόπολη, της επαρχίας Αγίου Βασιλείου, Ρεθύμνου)- στις οποίες γίνεται ρητή αναφορά στο έργο τού Φιλάγρη- ορίζουν και τον χώρο της ενιαίας ασκητικής, μοναχικής, αντιρρητικής και διδακτικής δράσης του.

Μετά από όλα αυτά θα μου επιτρέψετε, στο σημείο αυτό, επιλογικά, να κλείσω την παρουσίασή μου στο θαυμάσιο αυτό βιβλίο του φίλου κ. Ζαχαρία Καλοχριστιανάκη με τα ίδια του τα λόγια, όπως «καλλιγραφικοίς, σχεδόν βυζαντινοίς, θα έλεγα, γράμμασιν» κλείνουν στο καλλιτεχνικό οπισθόφυλλο του βιβλίου, το όλον έργο, με μιαν πλήρη γλωσσικά και πυκνά δομημένη περίληψη του κειμένου, που διατηρεί «σφιχτά» το ενιαίο ονοματικό ύφος (ένα μοναδικό ρήμα σε ολόκληρη περίληψη 70 λέξεων!), κύριο συστατικό του σαφούς, απόλυτου και κατηγορικού λόγου:

«Εδώ στα Αστερούσια, στη νοτιότερη οροσειρά της Ελλάδος και της Ευρώπης, στην εκκλησιαστική επικράτεια της Ιεράς Μητρόπολης Γορτύνης και Αρκαδίας, παρά “την Κωφήνια” κορυφή και την Ιερά Μονή Κουδουμά, στην τοποθεσία Λουσούδι, στην Ιερά Μονή των Τριών Ιεραρχών, έζησε (ιδού το μοναδικό ρήμα), έζησε, λέγω, το β΄ μισό του 14^ου αιώνα ο λόγιος ιερωμένος Ιωσήφ Φιλάγρης, ιδρύοντας ένα ανώτατο πνευματικό κέντρο, διδάσκοντας την “πλείονα” γνώση και αντιγράφοντας τα αριστοτελικά κείμενα».

Και τώρα το άλλο αριστουργηματικό βιβλίο του κ. Ζαχαρία Καλοχριστιανάκη.

«Ο Καπετάν Ιωάννης Αϊνικολιώτης,

Συμβολή στη νεότερη ιστορία της Κρήτης»

  Πολλοί συνέβαλαν στην εκδοτική πληρότητα και καλαισθησία και του παρόντος βιβλίου τού κ. Ζαχαρία Καλοχριστιανάκη, με τη σύμπραξη, εδώ, και της γνωστής και πολυγραφότατης Αρχανιώτισσας δασκάλας, συγγραφέα και λαογράφου- ζωγράφου κ. Ειρήνης Ταχατάκη, «Ο Καπετάν Ιωάννης Αϊνικολιώτης, Συμβολή στη νεότερη ιστορία της Κρήτης», και πρώτιστα ο Ηγούμενος της Ι. Μονής Κουδουμά κ. Μακάριος, ο Λαογραφικός, Αρχαιολογικός, Πολιτιστικός Σύλλογος Φίλων της Ι. Μονής Κουδουμά και ο Πολιτιστικός Σύλλογος Στερνών Μονοφατσίου «Ο Κόφινας».

 Ο Καπετάν Ιωάννης Αινικολιώτης- με προσωνύμιο, αυτό το τελευταίο, που του δόθηκε από τον τόπο καταγωγής του, το χωριό του, δηλαδή, τον Άγιο Νικόλαο Μονοφατσίου- υπήρξε πρωτοπαλίκαρο του Μιχαήλ Κόρακα και αρχηγός της επαρχίας Μονοφατσίου με σημαντική συμβολή στις επαναστάσεις των ετών 1866- 69, 1878, 1889, 1895 και 1897^. ε!, όχι και λίγες! Πέντε στον άριθμό! Κοντά σε όλη αυτήν την πολυκύμαντη πολεμική δράση και ζωή, ο Αϊνικολιώτης, με ως εκατό ωραιόκορμους Κρητικούς πολεμιστές τίθεται μπροστάρης της ελληνικής Λεγεώνας στον Γαλλογερμανικό πόλεμο του 1870- 71. Και αυτό σαν ένα αντιδώρημα, όπως λέγει χαρακτηριστικά ο ίδιος, για την συμμετοχή των Γάλλων φιλελλήνων στην ελληνική επανάσταση του 1821. Λίγο αργότερα, στα 1904, ο ίδιος αγωνιστής εμφανίζεται και πάλι με ενεργό συμμετοχή, ως εθελοντής, πλέον, και στον Μακεδονικό Αγώνα για τον ίδιο ακριβώς λόγο.

  Μα πώς, αλήθεια, επαναλαμβάνεται η Ιστορία! Η Κρητική νεότητα, γνωστόν ότι πρώτη προσέτρεχε παντού και πάντα με εξαιρετική ολοθυμία, σύμπνοια και ομοφροσύνη έδινε το παρόν σε όλους τους εθνικούς κινδύνους, και μάλιστα στον Μακεδονικό (Σιάτιστα, Δρίσκο, Μορίχοβα, Δοϊράνη), επιθυμώντας να ανταποδώσει μέρος μόνον της πανελλήνιας στοργής και αφοσίωσης που και εκείνη- η Κρήτη μας- δοκίμασε κατά τον τριετή μεγάλο της αγώνα, με κορυφαίο, εδώ, γεγονός το επικό Αρκάδι. Και αυτήν την αγαπητική ανταπόδοση πρέπει να εννοήσουμε υπό τη λέξη «Αντιδώρημα», όπως συνέβη, εδώ, και με τον Αϊνικολιώτη στη Γαλλία, αλλά και με τις επιχειρήσεις του, αργότερα και στην ελληνική Μακεδονία. Ή να το πω κομψότερα, όπως τόσο όμορφα το έλεγε ο αείμνηστος ρεθεμνιώτης Καθηγητής και πρύτανης του Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης Γεώργιος Ν. Παπαδάκης- του οποίου «εποιήσαμεν» και τη μοναδική βιογραφία (έτσι ξεχνάμε τους μεγάλους άνδρες, όπως και τον δικό μας και δικό σας Βασίλειο Μαρκάκη, Σεβασμιώτατε!)- και να, λοιπόν, τι έγραφε ο Παπαδάκης: «επειδή, ακριβώς, το Πανελλήνιον με στοργήν τόσην και συρροήν εθελοντικήν εκ των ρωμαλεοτέρων ψυχών του ετόνωσε πάντοτε την αγωνιζομένη Κρητική ψυχήν, διά τούτο και αύτη ως τις συμπυκνωτής του όλου της φυλής μένους ώρμα- κατά παράδοσιν άμα- και ηυτύχησεν ν’ αποδώση μέρος της πανελλήνιας αυτής στοργής και εθελοθυσίας».

  Ζώντας, λοιπόν, ο Καπετάν Γιάννης Αϊνικολιώτης σε μιαν εποχή χαρακτηριζόμενη από σειράν απελευθερωτικών για τον τόπο αγώνων συμμετείχε σε όλους- όσους χώρεσε το εύρος μιας μόνης και τρικυμιώδους ζωής - με πάθος και εξαιρετικό πατριωτικό ενθουσιασμό, προσφέροντας τα μέγιστα και φθάνοντας στα όρια της συναρπαγής. Έτσι, ο Αϊνικολιώτης κατέστη ήρωας, μορφή θρυλική, ιδιαίτερα δε στην περί τη γενέτειρά του περιοχή, στην εξέλιξη των γεγονότων της οποίας η συμβολή του υπήρξε μεγαλειώδης, καταλυτική.

      Σεμνός και ανιδιοτελής ο Αϊνικολιώτης μακροημέρευσε κι ευτύχησε να δει τις θυσίες των αγώνων του να δικαιώνονται σε όλα^. εκλέχτηκε βουλευτής στην Κρητική Βουλή και αντιπρόσωπος της Κρήτης στο Ελληνικό Κοινοβούλιο και χάρηκε να δει την Κρήτη ελεύθερη και ενσωματωμένη στον ελληνικό εθνικό κορμό.

Μιαν, όμως, πράξη του άνδρα, ο συγγραφέας μας, ο κ. Καλοχριστιανάκης, κατ’ εξοχήν, θα εκθειάσει και ξεχωρίσει μέσα από όλες στο βιβλίο του, θεωρώντας την ως την κορυφαία  και μοναδική ανάμεσα στα τόσα άλλα και  μεγάλα ανδραγαθήματά του, μια πράξη καθόλου επίπονη και για τη ζωή του απειλητική, όπως αυτές, τις πολεμικές, που αναφέραμε αμέσως παραπάνω, αφού, απλούστατα, έλαβε χώρα έξω από τα θέατρα του πολέμου, σε μια στιγμή διπλωματίας και διαπραγματεύσεων για το τι δέον γενέσθαι με την ελευθερία της αγαπημένης του Κρήτης, μιαν πράξη όμως έμπονη και βαθιά ανθρώπινη και στοχαστική, που αναδείχθηκε, τελικά, σωτήρια της ζωής ενός των μεγαλυτέρων Ελλήνων πολιτικών, του Ελευθερίου Βενιζέλου και εδώ είναι που ρίχνει όλο το βάρος ο φίλος κ. Καλοχριστιανάκης.

      Μα και στο σημείο αυτό, κρίνουμε σκόπιμο να αφήσουμε και πάλι, όπως και στο προηγούμενο βιβλίο του (τον Ιωσήφ Φιλάγρη) τον ίδιο τον συγγραφέα και του παρόντος πονήματος, τον τιμώμενο κ. Καλοχριστιανάκη, να μας διηγηθεί με τα ίδια του τα λόγια το μέγα και μοναδικό αυτό γεγονός, που διατρανώνει, γι’ αυτόν, το μεγαλείο της προσφοράς του Αϊνικολιώτη προς την πατρίδα, κλείνοντας την ομιλία μας για τον άνδρα με μιαν πλήρη, και πάλι, γλωσσικά και πυκνά δομημένη περίληψη του κειμένου, με βάση ένα δυναμικό πρωθύστερο σχήμα, που στο οπισθόφυλλό του «κλείνει» το θαυμάσιο αυτό βιβλίο. Με αυτήν την περίληψη θα ήθελα και εγώ να «κλείσω» την παρούσα ομιλία μου. Και αυτή, μόνη, αγαπητοί μου, αν σας μείνει- φεύγοντας από εδώ απόψε - θα έχετε, και πάλιν, αποκομίσει το μέγιστον, ναι, το μέγιστον, όφελος από την αποψινή βραδιά:

      «Η ιστορία των εθνών διαμορφώνεται από τον λαό και από τις ικανότητες και το πολιτικό αισθητήριο των εκάστοτε ηγετών του. Τυχαία γεγονότα που ως καταλύτες διαμορφώνουν τις ιστορικές συγκυρίες δεν αποκλείονται. Η σημερινή Ελλάδα οφείλει την εδαφική της έκταση στις ικανότητες του μεγαλοφυούς κυβερνήτη της, του Εθνάρχη Ελευθερίου Βενιζέλου, του οραματιστή και ενσαρκωτή της Μεγάλης Ιδέας. Ποια, όμως, θα ήταν τα σύνορα και η τύχη της πατρίδας μας χωρίς τον Ελευθέριο Βενιζέλο, αν κατά τη Γενική Συνέλευση των εκπροσώπων των Ανατολικών Επαρχιών της Κρήτης το 1897 στις Αρχάνες, ο καπετάν Γιάννης Αϊνικολιώτης δεν προλάβαινε την τελευταία στιγμή να αφοπλίσει τον επίδοξο του Ελευθερίου Βενιζέλου δολοφόνο;» Και ο συγγραφέας ολοκληρώνει: «Καπετάν Γιάννη Αϊνικολιώτη! Και μόνο γι’ αυτή σου την πράξη η Ελλάδα σου οφείλει απέραντη ευγνωμοσύνη!».

         Σεβασμιώτατε, κυρίες και κύριοι,

      Για όλα αυτά, ο κ. Καλοχριστιανάκης είναι αληθινά άξιος του «δικαίου επαίνου» αλλά και της αγάπης όλων μας και, μάλιστα, εσάς των Αστερουσιανών για το περίσσευμα της αγάπης του και για το περισπούδαστο και κεφαλαιώδους σημασίας έργο του για τον τόπο σας, τον τόπο μας, απόρροια της αγάπης του και των συστηματικών και ενδελεχών ερευνών του στον χώρο της κρητικής, εκκλησιαστικής και πολιτικής ιστορίας. Χωρίς κανένα δισταγμό μπορούμε να ισχυριστούμε ότι το φωτισμένο ενδιαφέρον ορισμένων ανθρώπων, όπως εδώ του κ. Καλοχριστιανάκη, το γνήσιο συναίσθημα ευθύνης τους απέναντι στους συμπολίτες τους, η ολοπρόθυμη συνεργασία τους με τους άλλους για ανώτερους σκοπούς και ιδανικά αποτελούν την ασφαλέστερη δικλείδα για την προαγωγή και ιστορική και πνευματική ανάπτυξη και καταξίωση ενός τόπου.   

                                                                                                                                                                  Σας ευχαριστώ!