ΚΩΣΤΗΣ ΗΛ. ΠΑΠΑΔΑΚΗΣ
ΜΙΑ ΑΠΕΙΚΟΝΙΣΗ ΤΩΝ ΜΟΝΑΣΤΗΡΙΩΝ ΚΑΙ ΕΚΚΛΗΣΙΩΝ ΤΩΝ ΔΥΤΙΚΩΝ ΠΕΡΙΟΧΩΝ ΤΗΣ ΠΟΛΕΩΣ ΡΕΘΥΜΝΟΥ
Οι δυτικές περιοχές του Ρεθύμνου μέχρι το στρατόπεδο περί το έτος 1970. Έχει αναγερθεί το Κέντρο Νεότητος (σημερινό 1ο Γυμνάσιο), δεν έχει, όμως, ανεγερθεί ακόμα το επισκοπείο.
Στην φωτογραφία αυτήν διακρίνεται, πέραν των δυτικών περιοχών του Ρεθύμνου και μεγάλο μέρος της πόλεως αραιοκατοικημένο, όπως ήταν πριν από 40 περίπου χρόνια.
1. Ο λόφος τού Τιμίου Σταυρού
Το βραχώδες ύψωμα του Τ. Σταυρού, επί Ενετοκρατίας, ακουγόταν ως Φουρκοκέφαλο ή ύψωμα τού Αγίου Αθανασίου και παρουσιάζεται σε όλες τις αναφορές των Βενετσιάνων αξιωματούχων ως ένα από τα μεγαλύτερα μειονεκτήματα της Fortezza, επειδή ακριβώς κυριαρχεί επικίνδυνα πάνω σε αυτήν και ο εχθρός μπορούσε με άνεση από εκεί να προσβάλλει αυτό το ίδιο το φρoύριο. Το πρώτο όνομα (Φουρκοκέφαλο) το αναφέρει ο Μαρίνος Τζάνε Μπουνιαλής στο έργο του «Κρητικός πόλεμος» και εξηγείται από το γεγονός ότι κατά την περίοδο της Ενετοκρατίας εκεί ήταν ο χώρος εκτέλεσης των Ρεθυμνίων επαναστατών από τους Βενετσιάνους[1], που με τον τρόπο αυτόν φοβέριζαν και παραδειγμάτιζαν τον λαό κάθε φορά που τολμούσε να «ξεμυτίσει» και επαναστατήσει κατά της εξουσίας τού κατακτητή. Στο γεγονός αυτό θα πρέπει να αναζητήσουμε και την ετυμολογία την ονομασίας «Φ ο υ ρ κ ο κ έ φ α λ ο»[2].
Σχετικά τώρα με τη δεύτερη ονομασία (Άγιος Αθανάσιος), ίσως η ύπαρξη πάνω στον λόφο τού Τιμίου Σταυρού εκκλησίας αφιερωμένης στον άγιο Αθανάσιο θα μπορούσε να δώσει μιαν εξήγηση για την προέλευση του ονόματος. Όμως, το όνομα τού λόφου μπορεί εξίσου να εξηγηθεί και από τις δύο εκκλησίες του αγίου Αθανασίου, που υπήρχαν στους πρόποδές του, η μία με την προσωνυμία άγιος Αθανάσιος των Φράγκων και η άλλη με την προσωνυμία άγιος Αθανάσιος των Ελλήνων[3].
Το βραχώδες ύψωμα του Τ. Σταυρού, επί Ενετοκρατίας, ακουγόταν ως Φουρκοκέφαλο ή ύψωμα τού Αγίου Αθανασίου και παρουσιάζεται σε όλες τις αναφορές των Βενετσιάνων αξιωματούχων ως ένα από τα μεγαλύτερα μειονεκτήματα της Fortezza, επειδή ακριβώς κυριαρχεί επικίνδυνα πάνω σε αυτήν και ο εχθρός μπορούσε με άνεση από εκεί να προσβάλλει αυτό το ίδιο το φρoύριο. Το πρώτο όνομα (Φουρκοκέφαλο) το αναφέρει ο Μαρίνος Τζάνε Μπουνιαλής στο έργο του «Κρητικός πόλεμος» και εξηγείται από το γεγονός ότι κατά την περίοδο της Ενετοκρατίας εκεί ήταν ο χώρος εκτέλεσης των Ρεθυμνίων επαναστατών από τους Βενετσιάνους[1], που με τον τρόπο αυτόν φοβέριζαν και παραδειγμάτιζαν τον λαό κάθε φορά που τολμούσε να «ξεμυτίσει» και επαναστατήσει κατά της εξουσίας τού κατακτητή. Στο γεγονός αυτό θα πρέπει να αναζητήσουμε και την ετυμολογία την ονομασίας «Φ ο υ ρ κ ο κ έ φ α λ ο»[2].
 |
| Ο λόφος τού Τιμίου Σταυρού με τον ομώνυμο ναΐσκο στην κορυφή του |
Ο λόφος τού Τιμίου Σταυρού στις μέρες μας το όνομά του το οφείλει στο ομώνυμο εκκλησάκι, που κάτασπρο σαν περιστέρι δεσπόζει, από το 1935, στην ψηλότερη κορυφή του. Το 1935, ο Θεός μίλησε και ανέδειξε τον τόπο αυτόν του μαρτυρίου και του αίματος σε ιερό προσκύνημα τού Τιμίου Σταυρού. Μια ευλαβέστατη γυναίκα, η Αικατερίνη Βασιλάκη ή Στεφάναινα, όπως την έλεγαν, είχε ως οικογενειακό κειμήλιο έναν σταυρό με Τίμιο Ξύλο με ευλαβική ιστορία και πολλά θαύματα. Το σπίτι της είχε γίνει προσκύνημα και τα θαύματα που γίνονταν καθημερινά δεν ήταν λίγα. Αυτή, λοιπόν, η ευλαβέστατη γυναίκα ζητούσε τόπο να χτίσει ναό αφιερωμένο στον Τίμιο Σταυρό, όπου επισήμως πλέον θα γινόταν ή προσκύνηση τού Τιμίου Ξύλου. Η Στεφάναινα δεν είχε τύχει παιδείας και ούτε γνώριζε την ιστορία αυτού του χώρου. Όμως, το Πνεύμα του Κυρίου την καλούσε σε αυτόν ακριβώς τον τόπο του μαρτυρίου και του αίματος. Με την εργατικότητα τήυ ίδιας και με τη συνδρομή πολλών κατοίκων τού Ρεθύμνου, ο ναός χτίστηκε και τέθηκε σε λειτουργία. Σήμερα είναι ένα από τα ωραιότερα προσκυνήματα της πόλης μας, που το ευλαβούνται ιδιαίτερα οι Ρεθεμνιώτες[4].
Είναι, πάντως, ενδιαφέρον και άγνωστο, ίσως, στους πολλούς ότι τον ίδιο καιρό που, στα χρόνια τής Ενετοκρατίας, ανθούσε το μοναστήρι τού Σωτήρος, στον Κουμπέ (α΄ περίοδος ζωής του), στον γειτονικό αυτόν λόφο τού Τ. Σταυρού μαρτυρείται η παράλληλη παρουσία και δύο, ακόμα, μοναστηριών. του Αγίου Αντωνίου και της Παναγίας τής Μεσαμπελίτισσας, ενώ πολύ αργότερα και ταυτόχρονα, πάλι, με την επανίδρυση τής Ι. Μονής τού Σωτήρος από τον νεότερο Ιδρυτή και Κτήτορά της Γέροντα Νέστορα Βασσάλο (1935), στον λόφο τού Τ. Σταυρού ιδρύεται και τρίτο μοναστήρι- παλαιοημερολογίτικο αυτό το τελευταίο- προς τιμήν της Αγίας Τριάδος. Ταυτόχρονη, αλληλεπιδραστική και παράλληλη στον χώρο και τον χρόνο υπήρξε η πορεία όλων αυτών των ιερών καθιδρυμάτων, που, για τον λόγο αυτόν, κρίνουμε χρήσιμη μια σύντομη συσχέτιση και ιστορική σε αυτά αναφορά.
2. Το μοναστήρι τού Αγίου Αντωνίου
Η αρχαιότερη αναφορά τής μονής προέρχεται από έγγραφο τού ρεθύμνιου νοταρίου Τζώρτζη Τρωΐλου, του έτους 1592. Ο Γαβριήλ Αχέλης όρισε με διαθήκη του να ταφεί στο νεκροταφείο τού μοναστηριού τού Αγίου Αντωνίου στη Μεσαμπελίτισσα[5]. Και Μεσαμπελίτισσα δεν ονομαζόταν μόνο η γνωστή από πολλές πηγές Μονή της Θεοτόκου[6], αλλά και όλη η ευρύτερη περιοχή. Όπως φαίνεται από νοταριακό έγγραφο τού Τζώρτζη Πάντιμου, τού έτους 1640[7], το μοναστήρι τής Μεσαμπελίτισσας ήταν το πιο γνωστό στην περιοχή και η αναφορά σε αυτό βοηθούσε στον ακριβή προσδιορισμό τής θέσης που βρίσκονταν τα γειτονικά σε αυτό μικρότερα μοναστήρια.
Τέλος, η ύπαρξη μοναστηριού τού Αγίου Αντωνίου στον λόφο τού Τιμίου Σταυρού μαρτυρείται σαφώς και από τον ποιητή του «Κρητικού πολέμου» Μαρίνο Τζάνε Μπουνιαλή, που σημειώνει επί λέξει τα εξής:
«Κι οι Τούρκοι τσι λουμπάρδες των τσι επήγα για μια νύχτα και δεν εφοβηθήκασι τσι μπάλες απού ερίχτα,
τσ' επήγε και τσ' ανέβασε, έτοιες φριχτές λουμπάρδες,
εκεί στην πόρτα τσ' εκκλησιάς, που 'τον οι καλο γράδες, έστησε το καστέλι τού 'ς τόπον που μπάλα σώνει,
μέσα στο Φουρκοκέφαλο τον Άγιο Αντώνη»[8].
Είναι, πάντως, ενδιαφέρον και άγνωστο, ίσως, στους πολλούς ότι τον ίδιο καιρό που, στα χρόνια τής Ενετοκρατίας, ανθούσε το μοναστήρι τού Σωτήρος, στον Κουμπέ (α΄ περίοδος ζωής του), στον γειτονικό αυτόν λόφο τού Τ. Σταυρού μαρτυρείται η παράλληλη παρουσία και δύο, ακόμα, μοναστηριών. του Αγίου Αντωνίου και της Παναγίας τής Μεσαμπελίτισσας, ενώ πολύ αργότερα και ταυτόχρονα, πάλι, με την επανίδρυση τής Ι. Μονής τού Σωτήρος από τον νεότερο Ιδρυτή και Κτήτορά της Γέροντα Νέστορα Βασσάλο (1935), στον λόφο τού Τ. Σταυρού ιδρύεται και τρίτο μοναστήρι- παλαιοημερολογίτικο αυτό το τελευταίο- προς τιμήν της Αγίας Τριάδος. Ταυτόχρονη, αλληλεπιδραστική και παράλληλη στον χώρο και τον χρόνο υπήρξε η πορεία όλων αυτών των ιερών καθιδρυμάτων, που, για τον λόγο αυτόν, κρίνουμε χρήσιμη μια σύντομη συσχέτιση και ιστορική σε αυτά αναφορά.
2. Το μοναστήρι τού Αγίου Αντωνίου
Η αρχαιότερη αναφορά τής μονής προέρχεται από έγγραφο τού ρεθύμνιου νοταρίου Τζώρτζη Τρωΐλου, του έτους 1592. Ο Γαβριήλ Αχέλης όρισε με διαθήκη του να ταφεί στο νεκροταφείο τού μοναστηριού τού Αγίου Αντωνίου στη Μεσαμπελίτισσα[5]. Και Μεσαμπελίτισσα δεν ονομαζόταν μόνο η γνωστή από πολλές πηγές Μονή της Θεοτόκου[6], αλλά και όλη η ευρύτερη περιοχή. Όπως φαίνεται από νοταριακό έγγραφο τού Τζώρτζη Πάντιμου, τού έτους 1640[7], το μοναστήρι τής Μεσαμπελίτισσας ήταν το πιο γνωστό στην περιοχή και η αναφορά σε αυτό βοηθούσε στον ακριβή προσδιορισμό τής θέσης που βρίσκονταν τα γειτονικά σε αυτό μικρότερα μοναστήρια.
Τέλος, η ύπαρξη μοναστηριού τού Αγίου Αντωνίου στον λόφο τού Τιμίου Σταυρού μαρτυρείται σαφώς και από τον ποιητή του «Κρητικού πολέμου» Μαρίνο Τζάνε Μπουνιαλή, που σημειώνει επί λέξει τα εξής:
«Κι οι Τούρκοι τσι λουμπάρδες των τσι επήγα για μια νύχτα και δεν εφοβηθήκασι τσι μπάλες απού ερίχτα,
τσ' επήγε και τσ' ανέβασε, έτοιες φριχτές λουμπάρδες,
εκεί στην πόρτα τσ' εκκλησιάς, που 'τον οι καλο γράδες, έστησε το καστέλι τού 'ς τόπον που μπάλα σώνει,
μέσα στο Φουρκοκέφαλο τον Άγιο Αντώνη»[8].
 |
| Ο σπηλαιώδης ναός τού αγίου Αντωνίου (που θα υπήρξε προφανώς το καθολικό τής Ι. Μονής τού Αγίου Αντωνίου τής Ενετοκρατίας) και δίπλα ο, επίσης σπηλαιώδης, ναΐσκος της αγίας Άννας. |
Είναι, πάντως, γεγονός ότι η επισήμανση αυτή τού Μπουνιαλή- ότι το μοναστήρι «που 'τον οι καλογράδες» βρισκόταν πάνω στο λόφο Φουρκοκέφαλο- το αντιδιαστέλλει σαφώς από το μοναστήρι τού Σωτήρος Χριστού, στην περιοχή του Κουμπέ. Παρόλα αυτά, η ταυτόχρονη παρουσία των δύο μοναστηριών κατά την ίδια περίοδο τής Ενετοκρατίας στους δύο αυτούς όμορους λοφίσκους, στις Δυτικές παρυφές τής πόλεώς μας, δημιούργησε στο παρελθόν κάποιες συγχύσεις, πράγμα, ακριβώς, που φανερώνει αυτήν την αλληλεπιδραστική στη συνείδηση των Ρεθυμνίων και παράλληλη στον χώρο και τον χρόνο συνύπαρξη των δύο αυτών ιερών γυναικείων καθιδρυμάτων[9].
Ορισμένα ερείπια, που σώζονται μέχρι σήμερα στην ανατολική πλαγιά του λόφου τού Τ. Σταυρού και πίσω από το ιερό τής σημερινής εκκλησίας τού Αγίου Αντωνίου, πρέπει να βρίσκονται στη θέση που σημειώνεται το μοναστήρι (;) στον γνωστό πίνακα ζωγραφικής τού ανώνυμου Ρεθεμνιώτη ζωγράφου (1616), δηλαδή στη ΝΑ πλευρά τού λόφου[10]. Το τέλος τού μοναστηριού θα πρέπει να επήλθε μαζί με το τέλος και του άλλου μοναστηριού, του Σωτήρος Χριστού, το έτος 1645 που έχουμε την τούρκικη επίθεση κατά των Ενετών τού Ρεθύμνου και την οριστική υποταγή τής Κρήτης στον τουρκικό ζυγό.
3. Η Μονή τής Μεσαμπελίτισσας
Λίγο πιο κάτω, στις υπώρειες τού λόφου- εκεί όπου σήμερα ορθώνεται η εκκλησία τού νεκροταφείου η αφιερωμένη στη Ζωοδόχο Πηγή και τον Άγιο Δημήτριο- την ίδια εποχή με το μοναστήρι τού αγίου Αντωνίου υπήρχε κι ένα άλλο μοναστήρι αφιερωμένο στην Παναγία τη Μεσαμπελίτισσα, από τα άφθονα αμπέλια τής τσαρδάνας και τού λιάτικου που καταπράσινα απλώνονταν στη γύρω περιοχή. Ή Ιωάννα Στέριωτου, αντιγράφοντας από το σχεδιάγραμμα τής μονής από τον Ζ. Magagnatto (1559), την αναφέρει ώς «Santa Maria ή Mισoαμπελίτισσα (Misoambelitisa)». Οι μοναστηριακές ονομασίες Μεσαμπελίτισσα και Μεσαμπελίτης ήταν αρκετά συνήθεις στην Ενετοκρατούμενη Κρήτη, από την αφθονία των αμπελώνων, στους οποίους, συχνά, συνέπιπτε να βρίσκονται τα εν λόγω μοναστήρια[11].
Η μονή είναι βέβαιο ότι λειτουργούσε στα τέλη του 16ου αιώνα, αφού τοπωνύμιο Μεσαμπελίτισσα αναφέρεται σε δικαιοπρακτικό έγγραφο τού νοταρίου Τζώρτζη Τρωΐλου τού έτους 1592, χωρίς, πάντως, να γίνεται λόγος και για την ίδια τη μονή[12]. Η μονή, στη συνέχεια, αναφέρεται και σε άλλη νοταριακή πράξη τού Τρωΐλου, όπου σημειώνεται ότι βρισκόταν κοντά στην πόλη τού Ρεθύμνου και ότι σε αυτήν κατοικούσαν ως μοναχές οι αδελφές τής Μαρίνας Μαρούδη, το έτος 1599. Το μοναστήρι διακρίνεται και σε σχεδιάγραμμα τής πόλης που έγινε από τον μηχανικό Ντανιέλ Βικέντι[13].
Μετά την ολοκληρωτική άλωση της πόλεως από τους Τούρκους, ο ναός της Μεσαμπελίτισσας μετατράπηκε σε τεκέ[14].
4. Η νεότερη Μονή τής Αγίας Τριάδος
Στον λόφο τού Τιμίου Σταυρού βρίσκεται, όπως ήδη σημειώσαμε, και η νεότερη μονή της Αγίας Τριάδος, που ακολουθεί το Παλαιό Ημερολόγιο. Η Μονή ιδρύθηκε το 1935 από τη μοναχή Συγκλητική ή κατά κόσμον Ζωή Πενθερουδάκη, ιερορράπτρια. Αργότερα, στην εν λόγω μονή προσήλθαν και οι μοναχές Θεοδοσία (κατά κόσμον Σμαράγδα Ψαρουδάκη) και Ελεούσα (κατά κόσμον Αικατερίνη Γαβαλά).
Το μοναστήρι, αρχικά, ήταν ιδιοκτησία των παραπάνω μοναχών, οι οποίες με επίσημη συμβολαιογραφική πράξη το παραχώρησαν στην Ι. Μονή Κοιμήσεως τής Θεοτόκου, που βρίσκεται στην Πάρνηθα, περιοχή Θρακομακεδόνων, τής οποίας, σήμερα, αποτελεί μετόχιο. Εκτός από τον κεντρικό ναό της Αγ. Τριάδας, μέσα στο μοναστήρι υπάρχει και ναός του αγίου Γεωργίου.
Εκτός των παραπάνω τριών Ι. Μονών, οι λοιπές εκκλησίες τής λοφοσειράς τού Κουμπέ είναι οι εξής, ξεκινώντας και πάλι από τον λόφο τού Τ. Σταυρού και προχωρώντας προς την Ι. Μονή τού Κουμπέ δυτικότερα (με την οποία θα ασχοληθούμε αναλυτικότερα σε προσεχές άρθρο μας, από βιβλίο μας που έχουμε υπό έκδοσιν γι' αυτήν στο Τυπογραφείο).
Ορισμένα ερείπια, που σώζονται μέχρι σήμερα στην ανατολική πλαγιά του λόφου τού Τ. Σταυρού και πίσω από το ιερό τής σημερινής εκκλησίας τού Αγίου Αντωνίου, πρέπει να βρίσκονται στη θέση που σημειώνεται το μοναστήρι (;) στον γνωστό πίνακα ζωγραφικής τού ανώνυμου Ρεθεμνιώτη ζωγράφου (1616), δηλαδή στη ΝΑ πλευρά τού λόφου[10]. Το τέλος τού μοναστηριού θα πρέπει να επήλθε μαζί με το τέλος και του άλλου μοναστηριού, του Σωτήρος Χριστού, το έτος 1645 που έχουμε την τούρκικη επίθεση κατά των Ενετών τού Ρεθύμνου και την οριστική υποταγή τής Κρήτης στον τουρκικό ζυγό.
3. Η Μονή τής Μεσαμπελίτισσας
Λίγο πιο κάτω, στις υπώρειες τού λόφου- εκεί όπου σήμερα ορθώνεται η εκκλησία τού νεκροταφείου η αφιερωμένη στη Ζωοδόχο Πηγή και τον Άγιο Δημήτριο- την ίδια εποχή με το μοναστήρι τού αγίου Αντωνίου υπήρχε κι ένα άλλο μοναστήρι αφιερωμένο στην Παναγία τη Μεσαμπελίτισσα, από τα άφθονα αμπέλια τής τσαρδάνας και τού λιάτικου που καταπράσινα απλώνονταν στη γύρω περιοχή. Ή Ιωάννα Στέριωτου, αντιγράφοντας από το σχεδιάγραμμα τής μονής από τον Ζ. Magagnatto (1559), την αναφέρει ώς «Santa Maria ή Mισoαμπελίτισσα (Misoambelitisa)». Οι μοναστηριακές ονομασίες Μεσαμπελίτισσα και Μεσαμπελίτης ήταν αρκετά συνήθεις στην Ενετοκρατούμενη Κρήτη, από την αφθονία των αμπελώνων, στους οποίους, συχνά, συνέπιπτε να βρίσκονται τα εν λόγω μοναστήρια[11].
Η μονή είναι βέβαιο ότι λειτουργούσε στα τέλη του 16ου αιώνα, αφού τοπωνύμιο Μεσαμπελίτισσα αναφέρεται σε δικαιοπρακτικό έγγραφο τού νοταρίου Τζώρτζη Τρωΐλου τού έτους 1592, χωρίς, πάντως, να γίνεται λόγος και για την ίδια τη μονή[12]. Η μονή, στη συνέχεια, αναφέρεται και σε άλλη νοταριακή πράξη τού Τρωΐλου, όπου σημειώνεται ότι βρισκόταν κοντά στην πόλη τού Ρεθύμνου και ότι σε αυτήν κατοικούσαν ως μοναχές οι αδελφές τής Μαρίνας Μαρούδη, το έτος 1599. Το μοναστήρι διακρίνεται και σε σχεδιάγραμμα τής πόλης που έγινε από τον μηχανικό Ντανιέλ Βικέντι[13].
Μετά την ολοκληρωτική άλωση της πόλεως από τους Τούρκους, ο ναός της Μεσαμπελίτισσας μετατράπηκε σε τεκέ[14].
4. Η νεότερη Μονή τής Αγίας Τριάδος
Στον λόφο τού Τιμίου Σταυρού βρίσκεται, όπως ήδη σημειώσαμε, και η νεότερη μονή της Αγίας Τριάδος, που ακολουθεί το Παλαιό Ημερολόγιο. Η Μονή ιδρύθηκε το 1935 από τη μοναχή Συγκλητική ή κατά κόσμον Ζωή Πενθερουδάκη, ιερορράπτρια. Αργότερα, στην εν λόγω μονή προσήλθαν και οι μοναχές Θεοδοσία (κατά κόσμον Σμαράγδα Ψαρουδάκη) και Ελεούσα (κατά κόσμον Αικατερίνη Γαβαλά).
Το μοναστήρι, αρχικά, ήταν ιδιοκτησία των παραπάνω μοναχών, οι οποίες με επίσημη συμβολαιογραφική πράξη το παραχώρησαν στην Ι. Μονή Κοιμήσεως τής Θεοτόκου, που βρίσκεται στην Πάρνηθα, περιοχή Θρακομακεδόνων, τής οποίας, σήμερα, αποτελεί μετόχιο. Εκτός από τον κεντρικό ναό της Αγ. Τριάδας, μέσα στο μοναστήρι υπάρχει και ναός του αγίου Γεωργίου.
 | |
|
5. Οι σπηλαιώδεις ναοί τού Αγίου Αντωνίου- Αγίας Άννας
Κάτω ακριβώς από την κορυφή του βράχου τού Τιμίου Σταυρού, προς βορράν, βρίσκεται σήμερα ο σπηλαιώδης ναός του αγίου Αντωνίου και δίπλα σε αυτόν και ο μικρότερος ναός τής αγίας Άννας. Λέγεται ότι στο σημείο αυτό οι Ενετοί έρριπταν τα πτώματα των επαναστατών, απ' όπου, στη συνέχεια, τα παρελάμβανε ο λαός της πόλης και τα έθαβε στο νεκροταφείο.
Κάτω ακριβώς από την κορυφή του βράχου τού Τιμίου Σταυρού, προς βορράν, βρίσκεται σήμερα ο σπηλαιώδης ναός του αγίου Αντωνίου και δίπλα σε αυτόν και ο μικρότερος ναός τής αγίας Άννας. Λέγεται ότι στο σημείο αυτό οι Ενετοί έρριπταν τα πτώματα των επαναστατών, απ' όπου, στη συνέχεια, τα παρελάμβανε ο λαός της πόλης και τα έθαβε στο νεκροταφείο.
 |
| Ναός αγίων Κωνσταντίνου και Ελένης |
6. Ι. Ναός τού Αγίου Κωνσταντίνου
Δίπλα ακριβώς στο κοιμητήριο, βόρεια αυτού, βρίσκεται ο ναός των αγίων Κωνσταντίνου και Ελένης, που έχει δώσει το όνομά του και στη νεοσύστατη ενορία τής περιοχής.
7. Ι. Ναός τού Αγίου Νικολάου
Μερικές δεκάδες μέτρα δυτικότερα τού λόφου τού Τιμίου Σταυρού και πάνω, ακριβώς, από το κύμα τής θάλασσας, βρίσκεται ο ι. ναός τού αγίου Νικολάου, της ομώνυμης συνοικίας τής πόλης μας, με θαυμάσιες εικόνες στο τέμπλο, προερχόμενες από τον χρωστήρα τού μεγάλου βυζαντινού αγιογράφου Φώτη Ν. Κόντογλου τού Κυδωνιέως (1951).
 |
| Ι. Ναός αγίου Νικολάου σε φωτογραφία του 1930; |
8. Ι. Ναός Αγίας Φωτεινής
Ακόμα δυτικότερα από τον άγιο Νικόλαο ορθώνεται ο ναός τής αγίας Φωτεινής. Πρόσφατα (2007) κατεδαφίστηκε ο παλιότερος ναΐσκος μέσα στο ομώνυμο ελαιουργείο, ενώ ήδη από το έτος 1975 έχει αντικατασταθεί από τον αρκετά μεγαλύτερό του νεότερο ενοριακό (εγκαίνια 1985, από τον αείμνηστο Μητροπολίτη Τίτο Συλλιγαρδάκη).
Ο παλιός ναός κτίστηκε γύρω στα 1910 κατόπιν εύρεσης, κατά θαυματουργικο τρόπο, της εικόνας τής αγίας Φωτεινής, στον χώρο τής παλιάς εκκλησίας, από τον λοχαγό Σταύρο Ρήγα. Ο Στ. Ρήγας ήταν ένας από τους δέκα αξιωματικούς πού είχε στείλει η ελεύθερη Ελλάδα στην Κρητική Πολιτεία, προκειμένου να οργανώσει την Κρητική Πολιτοφυλακή, η οποία, αργότερα, στους Βαλκανικούς Πολέμους, έμελλε να πετύχει πραγματικά θαύματα. Ο Στ. Ρήγας, κατά τη διαμονή του στην πόλη μας, είχε την πρωτοβουλία τής ίδρυσης- στο μέρος αυτό τής Αγίας Φωτεινής, στη δυτική πλευρά τού Γαλλιανού ποταμού- τού Σκοπευτηρίου τής πόλης, για να γυμνάζεται στην ελεύθερη σκοποβολή η νεολαία τού Ρεθύμνου. Σκοτώθηκε ως Συνταγματάρχης το έτος 1921 στο Ουσάκ τής Μ. Ασίας.
Απόδειξη του γεγονότος ότι από πολύ παλιά, πριν από το 1910, στο μέρος αυτό υπήρχε ναός τής αγίας Φωτεινής αποτελεί το γεγονός ότι το παρακείμενο σε αυτόν ρυάκι οι παλιοί Ρεθυμνιώτες το έλεγαν «τσ’ Αγιάς Φωθιάς ο ποταμός»[15].
 |
| Ναός αγίας Φωτεινής, Kουμπέ |
Ο παλιός ναός κτίστηκε γύρω στα 1910 κατόπιν εύρεσης, κατά θαυματουργικο τρόπο, της εικόνας τής αγίας Φωτεινής, στον χώρο τής παλιάς εκκλησίας, από τον λοχαγό Σταύρο Ρήγα. Ο Στ. Ρήγας ήταν ένας από τους δέκα αξιωματικούς πού είχε στείλει η ελεύθερη Ελλάδα στην Κρητική Πολιτεία, προκειμένου να οργανώσει την Κρητική Πολιτοφυλακή, η οποία, αργότερα, στους Βαλκανικούς Πολέμους, έμελλε να πετύχει πραγματικά θαύματα. Ο Στ. Ρήγας, κατά τη διαμονή του στην πόλη μας, είχε την πρωτοβουλία τής ίδρυσης- στο μέρος αυτό τής Αγίας Φωτεινής, στη δυτική πλευρά τού Γαλλιανού ποταμού- τού Σκοπευτηρίου τής πόλης, για να γυμνάζεται στην ελεύθερη σκοποβολή η νεολαία τού Ρεθύμνου. Σκοτώθηκε ως Συνταγματάρχης το έτος 1921 στο Ουσάκ τής Μ. Ασίας.
Απόδειξη του γεγονότος ότι από πολύ παλιά, πριν από το 1910, στο μέρος αυτό υπήρχε ναός τής αγίας Φωτεινής αποτελεί το γεγονός ότι το παρακείμενο σε αυτόν ρυάκι οι παλιοί Ρεθυμνιώτες το έλεγαν «τσ’ Αγιάς Φωθιάς ο ποταμός»[15].
 |
| Σπηλαιώδης ναός αγίου Σπυρίδωνος Κουμπέ |
9. Ι. Ναός αγίου Σπυρίδωνος
 |
| Αθανάσιος Βασσάλος |
Εδώ, πριν από το 1935- έτος ίδρυσης τής Ι. Μονής τού Σωτήρος- κατέφυγε ο ιερομόναχος Αθανάσιος Βασσάλος[17], που ως τότε μόναζε στο Άγιον Όρος. Ανακαίνισε τον παλιό σπηλαιώδη ναό και σύντομα τον μετέτρεψε στο γνωστό και πολύ αγαπητό στην πόλη μας προσκύνημα. Μετέφερε την Αγία Τράπεζα στο κέντρο τού ιερού Βήματος, που προηγουμένως εφαπτόταν στον ανατολικό βράχο και διεύρυνε τον χώρο τού ιερού. Έφτιαξε ξύλινο τέμπλο με εικόνες τού ανιψιού του Νέστορος Βασσάλου, ο οποίος τον καιρό εκείνο ασκήτευε στο Άγιον Όρος και εκεί ασκούσε την αγιογραφία[18]. Οι εικόνες αυτές τού Νέστορος καταστράφηκαν όλες και σώζεται μόνο η εικόνα τού αγίου Ιωάννη. Μέσα στον ναό τού αγίου Σπυρίδωνος βρίσκεται σήμερα ο τάφος τού Αθανασίου Βασσάλου, που τάφηκε εκεί, ίσως, κατόπιν ενεργειών τού Νέστορος Βασσάλου.
 |
Ο ναός του αγίου Σπυρίδωνος
μετά τις πρόσφατες επεμβάσεις
|
Νεότερες επεμβάσεις στο ναΰδριο έγιναν πρόσφατα (2005) από την ενορία τής αγίας Φωτεινής, στην οποία και ανήκει από το έτος 1974[19].
 |
| Το "σπήλαιο της Γεννήσεως" στον ναό του αγίου Σπυρίδωνος Κουμπέ |
Λίγες εκατοντάδες μέτρα δυτικότερα από την Ι. Μονή τού Σωτήρος Χριστού, σε εξόχου κάλλους μικρή φάραγγα, βρίσκουμε το, επίσης, σπηλαιώδες ναΰδριο τού αγίου Αντωνίου. Ενώ κάτω ακριβώς από το Μοναστήρι βρίσκεται η πηγή τού Κουμπέ και δίπλα σε αυτήν,
δυτικά, τα θεμέλια μικρού άγνωστου ναού, που η κ. Μ. Αρακαδάκη θεωρεί ότι πρόκειται για τον άγιο Γεώργιο στους Πετζακάδες. Το τοπωνύμιο, δηλαδή (Πετζακάδες), δηλώνει ύπαρξη στην περιοχή τού ναού βυρσοδεψείων, κάτι που όμως δεν τεκμηριώνεται στα χρόνια τής Βενετοκρατίας[20].
Υποσημειώσεις
[1] Α. Ν. Νενεδάκη, Ρέθεμνος, Τριάντα αιώνες Πολιτεία, Αθήνα 1983, 16.
[2] Στο ερμηνευτικό λεξικό του Δημητράκου βρίσκουμε την εξής ερμηνεία του α' συνθετικού της ονομασίας: 1. (η) φούρκα= πάσσαλος διχαλωτός 2. δοκός σε σχήμα Τ ή σταυρού, όθ. κατ' επέκτ. αγχόνη, κρεμάλα.
[3]Τις θέσεις των δύο εκκλησιών μπορούμε να δούμε στον πίνακα 44- με το νούμερο 28 η μία και 27 η άλλη- της διδακτορικής διατριβής της Ι. Στεριώτου [Οι Βενετικές οχυρώσεις τού Ρεθύμνου (1540- 1646), Συμβολή στη φρουριακή αρχιτεκτονική του 16ου και 17ου αιώνα, Θεσσαλονίκη 1979, τ. Α΄].
[4] Περισσότερα για τον ι.ναό τού Τ. Σταυρού βλ. στα βιβλία: 1) Πίτερη Ιωάννη, Θαύματα τού Τιμίου Σταυρού, Ρέθυμνο 1998, 11. 2) Ο λόφος τού Τιμίου Σταυρού τής πόλης μας, Πρόγραμμα Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης 1ου Γυμνασίου Ρεθύμνης (Κωστή Ηλ. Παπαδάκη), Ρέθυμνο 1994, 25- 26, 3) Θεοδ. Ι. Ρηγινιώτη, Σύγχρονοι Άγιοι, Ρέθυμνο 2004, 147-148.
[5] Γιάννη Γρυντάκη, Το πρωτόκολλο τού Ρεθυμνιώτη συμβολαιογράφου Τζώρτζη Τρωΐλου, 1990, 82, αρ. εγγρ. 39.
[6] Βλ. το αμέσως επόμενο μοναστήρι.
[7] Γ. Γρυντάκη, Το πρωτόκολλο τού Ρεθυμνιώτη νοταρίου Τζώρτζη Πάντιμου, 1990, 123 (αρ. εγγρ. 211) και σημ.100, σ.163.
[8] Μαρίνος Τζάνε Μπουνιαλής, Ο Κρητικός πόλεμος (1645-1669), έκδοση κριτική εισαγωγή - επιμέλεια Α. Ν. Νενεδάκης, Αθήνα 1979, σ. 84 (του πρωτοτύπου), στ. 23-28.
[9] Έτσι, ο αείμνηστος Καθηγητής μας στη Φιλοσοφική Σχολή τού Πανεπιστημίου Αθηνών Ν. Β. Δρανδάκης[9] ανάμεσα σε επτά εκκλησίες πού μνημoνεύoνται στον «Κρητικό Πόλεμο» τού Μαρίνου Τζάνε Mπoυνιαλή, κατέταξε και το μoναστήρι τής Μεταμορφώσεως τού Σωτήρος στον Κουμπέ- που, όμως, δεν αναφέρεται ουδόλως από τον Μαρίνο Μπουνιαλή- παρασυρμένος σε τούτο από τους στίχους τού παραπάνω αποσπάσματος τού «Κρητικού Πολέμου», που αναφέρονται σε «εκκλησιά που ‘τον οι καλογράδες». Όμως, το γυναικείο μoναστήρι «που 'τον οι καλογράδες», το λέγει σαφώς ο ποιητής του «Κρητικού Πολέμου, βρισκόταν στο ύψωμα Φουρκοκέφαλο, όπως ο ίδιος αποκαλεί τη βραχώδη πρoεξoχή που υψώνεται πάνω από το σημερινό νεκροταφείο- και όχι στον λοφίσκο δυτικότερα, όπου, μέχρι σήμερα, βρίσκεται το μoναστήρι τής Μεταμορφώσεως τού Σωτήρος, Κουμπέ, που τον καιρό εκείνο ήταν ανδρικό. Για όλα αυτά βλ. Κωστή Ηλ. Παπαδάκη, "Τα μοναστήρια του Αγίου Αντωνίου στο λόφο Φουρκοκέφαλο και της Μεταμορφώσεως τού Σωτήρος στον Κουμπέ", Νέα Χριστιανική Κρήτη, έτος Β΄, τεύχ. 3, Ρέθυμνον 1990, 127- 140. Και τη σχετική ανασκευή τού Ν. Β. Δρανδάκη, στο: «Ναοί Ορθοδόξων του Ρεθέμνους, αναφερόμενοι κυρίως στα κατάστιχα δυο Ρεθυμνίων συμβολαιογράφων τής Ενετοκρατίας», Νέα Χριστιανική Κρήτη, έτος Γ΄, τεύχ. 5-6 (Ιαν.- Δεκ.1991), 80, υποσ. 1.
[10] Κωστή Ηλ. Παπαδάκη, "Τα μοναστήρια τού Αγ. Αντωνίου στο λόφο Φουρκοκέφαλο...", ό.π.,127. Επίσης, Ν. Ψιλάκη, Μοναστήρια και Ερημητήρια της Κρήτης, τ. Β', Ηράκλειο 1993, 47.
[11] Έτσι, και έξω από τον Χάνδακα υπήρχε η Μονή τού Αγίου Ιωάννου τού Μεσαμπελίτη.
[12] Γ. Γρυντάκη, Πρωτόκολλο Τρωΐλου , ό.π., 82, αρ. εγγρ. 39.
[13] Ό.π. 213, σημ. 92.
[14] Τεκές = Μονή Δερβισών (Βλ. Ι. Ε. Νουχάκη, Κρητική Χωρογραφία, Εν Αθήναις 1903, 205).
[15] Ι. Γ. Δρανδάκη, "Η Αγία Φωτεινή", Κρητική Επιθεώρησις τής 31/5/ 1973, όπου καταγράφεται και όλο το ιστορικό ανεύρεσης τής εικόνας από τον λοχαγό Σταύρο Ρήγα.
[16] Εξάλλου, όπως με βεβαίωσε ο ιερεύς τού ναού π. Χαράλ. Κουτάντος- τον οποίο και από τη θέση αυτήν ευχαριστώ για τη βοήθειά του στη μελέτη των δύο ναών- στη θέση τού ιερού ναού τού αγίου Σπυρίδωνος, κατά την πρόσφατη ανακαίνισή του, βρέθηκαν ίχνη βενετσιάνικων κτισμάτων.
[17]Ο Αθανασίος Βασσάλος τού Νικολάου ήταν δεύτερος εξάδελφος τού Νέστορος. Ασκήτευε στο Άγιον Όρος και λόγω τής εξαιρετικής του καλλιφωνίας, περί το έτος 1900, προσλήφθηκε διάκος από το Πατριαρχείο Κωνσταντινουπόλεως. Εκεί χειροτονήθηκε ιερομόναχος και έλαβε το οφίκιο του Αρχιμανδρίτη. Είχε ενορία και, ταυτόχρονα, ασκούσε και την τέχνη τού ωρολογοποιού, που την είχε μάθει από παιδί στο Ηράκλειο Κρήτης. Συγκέντρωσε χρήματα και επέστρεψε στο Ρέθυμνο, τα οποία ξόδευσε σε ποικίλες αγαθοεργίες. ανέλαβε τον εξωραΐσμό του εν λόγω σπηλαιώδους ναού τού αγίου Σπυρίδωνος, έκτισε εκκλησία και υδραγωγείο στην Κάλυβο Μυλοποτάμου, προικοδότησε άπορα κορίτσια και έκανε διάφορα αφιερώματα σε ναούς (πληροφορίες κ. Λιλίκας Πετουσάκη, το γένος Βασσάλου).
[17] Σοφία Σειράχ 8, 8.
[18] Ο εξωραϊσμός αυτός τού ναϋδρίου έγινε το έτος 1934, που ο Νέστωρ μετέβη για ένα χρόνο στο Άγιον Όρος προς εξακρίβωση τής αλήθειας για το Νέο Ημερολόγιο.
[19] Πιο πριν το ναΰδριο ανήκε στην ενορία Γάλλου.
[20] Μαρία Αρακαδάκη, Το "Terrritorio di Rettimo” προς τα μέσα τού 17ου αιώνα, Πληροφορίες από την έκθεση τού Nicola Gualdo (1633), στον τόμο «Τής Βενετιάς το Ρέθυμνο» (Πρακτικά Συμποσίου,) Βενετία 2003, 273.
[1] Α. Ν. Νενεδάκη, Ρέθεμνος, Τριάντα αιώνες Πολιτεία, Αθήνα 1983, 16.
[2] Στο ερμηνευτικό λεξικό του Δημητράκου βρίσκουμε την εξής ερμηνεία του α' συνθετικού της ονομασίας: 1. (η) φούρκα= πάσσαλος διχαλωτός 2. δοκός σε σχήμα Τ ή σταυρού, όθ. κατ' επέκτ. αγχόνη, κρεμάλα.
[3]Τις θέσεις των δύο εκκλησιών μπορούμε να δούμε στον πίνακα 44- με το νούμερο 28 η μία και 27 η άλλη- της διδακτορικής διατριβής της Ι. Στεριώτου [Οι Βενετικές οχυρώσεις τού Ρεθύμνου (1540- 1646), Συμβολή στη φρουριακή αρχιτεκτονική του 16ου και 17ου αιώνα, Θεσσαλονίκη 1979, τ. Α΄].
[4] Περισσότερα για τον ι.ναό τού Τ. Σταυρού βλ. στα βιβλία: 1) Πίτερη Ιωάννη, Θαύματα τού Τιμίου Σταυρού, Ρέθυμνο 1998, 11. 2) Ο λόφος τού Τιμίου Σταυρού τής πόλης μας, Πρόγραμμα Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης 1ου Γυμνασίου Ρεθύμνης (Κωστή Ηλ. Παπαδάκη), Ρέθυμνο 1994, 25- 26, 3) Θεοδ. Ι. Ρηγινιώτη, Σύγχρονοι Άγιοι, Ρέθυμνο 2004, 147-148.
[5] Γιάννη Γρυντάκη, Το πρωτόκολλο τού Ρεθυμνιώτη συμβολαιογράφου Τζώρτζη Τρωΐλου, 1990, 82, αρ. εγγρ. 39.
[6] Βλ. το αμέσως επόμενο μοναστήρι.
[7] Γ. Γρυντάκη, Το πρωτόκολλο τού Ρεθυμνιώτη νοταρίου Τζώρτζη Πάντιμου, 1990, 123 (αρ. εγγρ. 211) και σημ.100, σ.163.
[8] Μαρίνος Τζάνε Μπουνιαλής, Ο Κρητικός πόλεμος (1645-1669), έκδοση κριτική εισαγωγή - επιμέλεια Α. Ν. Νενεδάκης, Αθήνα 1979, σ. 84 (του πρωτοτύπου), στ. 23-28.
[9] Έτσι, ο αείμνηστος Καθηγητής μας στη Φιλοσοφική Σχολή τού Πανεπιστημίου Αθηνών Ν. Β. Δρανδάκης[9] ανάμεσα σε επτά εκκλησίες πού μνημoνεύoνται στον «Κρητικό Πόλεμο» τού Μαρίνου Τζάνε Mπoυνιαλή, κατέταξε και το μoναστήρι τής Μεταμορφώσεως τού Σωτήρος στον Κουμπέ- που, όμως, δεν αναφέρεται ουδόλως από τον Μαρίνο Μπουνιαλή- παρασυρμένος σε τούτο από τους στίχους τού παραπάνω αποσπάσματος τού «Κρητικού Πολέμου», που αναφέρονται σε «εκκλησιά που ‘τον οι καλογράδες». Όμως, το γυναικείο μoναστήρι «που 'τον οι καλογράδες», το λέγει σαφώς ο ποιητής του «Κρητικού Πολέμου, βρισκόταν στο ύψωμα Φουρκοκέφαλο, όπως ο ίδιος αποκαλεί τη βραχώδη πρoεξoχή που υψώνεται πάνω από το σημερινό νεκροταφείο- και όχι στον λοφίσκο δυτικότερα, όπου, μέχρι σήμερα, βρίσκεται το μoναστήρι τής Μεταμορφώσεως τού Σωτήρος, Κουμπέ, που τον καιρό εκείνο ήταν ανδρικό. Για όλα αυτά βλ. Κωστή Ηλ. Παπαδάκη, "Τα μοναστήρια του Αγίου Αντωνίου στο λόφο Φουρκοκέφαλο και της Μεταμορφώσεως τού Σωτήρος στον Κουμπέ", Νέα Χριστιανική Κρήτη, έτος Β΄, τεύχ. 3, Ρέθυμνον 1990, 127- 140. Και τη σχετική ανασκευή τού Ν. Β. Δρανδάκη, στο: «Ναοί Ορθοδόξων του Ρεθέμνους, αναφερόμενοι κυρίως στα κατάστιχα δυο Ρεθυμνίων συμβολαιογράφων τής Ενετοκρατίας», Νέα Χριστιανική Κρήτη, έτος Γ΄, τεύχ. 5-6 (Ιαν.- Δεκ.1991), 80, υποσ. 1.
[10] Κωστή Ηλ. Παπαδάκη, "Τα μοναστήρια τού Αγ. Αντωνίου στο λόφο Φουρκοκέφαλο...", ό.π.,127. Επίσης, Ν. Ψιλάκη, Μοναστήρια και Ερημητήρια της Κρήτης, τ. Β', Ηράκλειο 1993, 47.
[11] Έτσι, και έξω από τον Χάνδακα υπήρχε η Μονή τού Αγίου Ιωάννου τού Μεσαμπελίτη.
[12] Γ. Γρυντάκη, Πρωτόκολλο Τρωΐλου , ό.π., 82, αρ. εγγρ. 39.
[13] Ό.π. 213, σημ. 92.
[14] Τεκές = Μονή Δερβισών (Βλ. Ι. Ε. Νουχάκη, Κρητική Χωρογραφία, Εν Αθήναις 1903, 205).
[15] Ι. Γ. Δρανδάκη, "Η Αγία Φωτεινή", Κρητική Επιθεώρησις τής 31/5/ 1973, όπου καταγράφεται και όλο το ιστορικό ανεύρεσης τής εικόνας από τον λοχαγό Σταύρο Ρήγα.
[16] Εξάλλου, όπως με βεβαίωσε ο ιερεύς τού ναού π. Χαράλ. Κουτάντος- τον οποίο και από τη θέση αυτήν ευχαριστώ για τη βοήθειά του στη μελέτη των δύο ναών- στη θέση τού ιερού ναού τού αγίου Σπυρίδωνος, κατά την πρόσφατη ανακαίνισή του, βρέθηκαν ίχνη βενετσιάνικων κτισμάτων.
[17]Ο Αθανασίος Βασσάλος τού Νικολάου ήταν δεύτερος εξάδελφος τού Νέστορος. Ασκήτευε στο Άγιον Όρος και λόγω τής εξαιρετικής του καλλιφωνίας, περί το έτος 1900, προσλήφθηκε διάκος από το Πατριαρχείο Κωνσταντινουπόλεως. Εκεί χειροτονήθηκε ιερομόναχος και έλαβε το οφίκιο του Αρχιμανδρίτη. Είχε ενορία και, ταυτόχρονα, ασκούσε και την τέχνη τού ωρολογοποιού, που την είχε μάθει από παιδί στο Ηράκλειο Κρήτης. Συγκέντρωσε χρήματα και επέστρεψε στο Ρέθυμνο, τα οποία ξόδευσε σε ποικίλες αγαθοεργίες. ανέλαβε τον εξωραΐσμό του εν λόγω σπηλαιώδους ναού τού αγίου Σπυρίδωνος, έκτισε εκκλησία και υδραγωγείο στην Κάλυβο Μυλοποτάμου, προικοδότησε άπορα κορίτσια και έκανε διάφορα αφιερώματα σε ναούς (πληροφορίες κ. Λιλίκας Πετουσάκη, το γένος Βασσάλου).
[17] Σοφία Σειράχ 8, 8.
[18] Ο εξωραϊσμός αυτός τού ναϋδρίου έγινε το έτος 1934, που ο Νέστωρ μετέβη για ένα χρόνο στο Άγιον Όρος προς εξακρίβωση τής αλήθειας για το Νέο Ημερολόγιο.
[19] Πιο πριν το ναΰδριο ανήκε στην ενορία Γάλλου.
[20] Μαρία Αρακαδάκη, Το "Terrritorio di Rettimo” προς τα μέσα τού 17ου αιώνα, Πληροφορίες από την έκθεση τού Nicola Gualdo (1633), στον τόμο «Τής Βενετιάς το Ρέθυμνο» (Πρακτικά Συμποσίου,) Βενετία 2003, 273.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου