Λαογραφικά τού αγίου Αντώνιου τού Μεγάλου (Με έμφαση στους Αγι’ Αντώνηδες τού Ρεθύμνου)

  ΕΠΙΚΑΙΡΑ ΘΕΜΑΤΑ ΑΠΟ ΤΗΝ

ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΛΑΟΓΡΑΦΙΑ

                          

Λαογραφικά

τού αγίου Αντώνιου τού Μεγάλου

(Με έμφαση στους Αγι’ Αντώνηδες τού Ρεθύμνου)

                           

          ΚΩΣΤΗ ΗΛ. ΠΑΠΑΔΑΚΗ

        

      Ο άγιος Αντώνιος ο μέγας (17 Ιαν.)- που τον εορτάσαμε πριν λίγες μέρες- καταγόταν από την Αίγυπτο (250- 355) και έζησε στα χρόνια τού Διοκλητιανού και του Μαξιμιανού. Περιώνυμος ασκητής τής ερήμου, καίτοι «γράμματα μη μαθών», έγινε, όμως, ο θεμελιωτής τού μοναχισμού στην Ανατολή και όλοι προσέτρεχαν κοντά του να ακούσουν τον σοφό λόγο του. Ένεκα τούτου αποκλήθηκε «Καθηγητής τής Ερήμου».

      Γενικά, θεωρείται ως δαιμονοδιώκτης και προστάτης κατά των ψυχοπαθολογικών ασθενειών. Γι’ αυτό σε παλαιότερες εποχές λέγανε για τους τρελούς ότι "είναι για τον άγι- Αντώνη"[1]. Στη Βέροια θεωρείται ότι επιτυγχάνεται η

Ο πειρασμός τού αγ. Αντωνίου

θεραπεία των δαιμονιώντων με αυστηρή σαρανταήμερη νηστεία και με την πρόσδεσή τους με τις ιερές αλυσίδες τού Αγίου στον ναό. Ο άγιος Αντώνιος, επίσης, συμπαρίσταται στον άνθρωπο την ώρα τού θανάτου του, μαζί με τον άγιο Αθανάσιο και τον άγιο Ευθύμιο (οι τρεις άγιοι τού Ιανουαρίου). Θεωρείται, περαιτέρω, θεράπων ιατρός των δερματικών ασθενειών, της επιληψίας και του ερισύπελα, ενώ στη Σκύρο θεωρείται προστάτης και θεραπευτής των χοίρων και των άλλων, γενικότερα, οικιακών ζώων[2] (στη δυτική, μάλιστα, εικονογραφία ένα από τα σύμβολα τού Αγίου είναι ο χοίρος). Τέλος, είναι ευρύτατα αποδεκτός και ως ειδικός θεράπων επί των ορθοπαιδικών παθήσεων, ενώ ο άγιος Αντώνιος, ως ιατρός, συνδέεται και με την άγνωστη σήμερα ασθένεια τού εργοτισμού. Στην περίπτωση δε αυτήν εικονογραφείται κρατώντας μία φλόγα, γνωστή στη Δύση ως φωτιά τού αγίου Αντωνίου[3]. Εργοτισμός (ιατρ.) ή εργοτινισμός ή ερυβισμός σημαίνει δηλητηρίαση, η οποία οφείλεται σε αλκαλοειδείς ουσίες που περιέχονται στα σκληρώτια τού πυρηνομύκητα Claviceps purpurea. Ο εργοτισμός, γνωστός και ως φωτιά του Αγίου Αντωνίου, ταλαιπώρησε για αρκετούς αιώνες την ανθρωπότητα και ήταν ιδιαίτερα διαδεδομένος κατά τον Μεσαίωνα. Συνήθως οι δηλητηριάσεις αυτές αποκτούν μορφή επιδημίας, γιατί οφείλονται στην κατανάλωση ψωμιού παρασκευασμένου με αλεύρι από προσβεβλημένη σίκαλη· μια τέτοια επιδημία, που πήρε τεράστια έκταση, εκδηλώθηκε στη Γαλλία το 1151. Σε ήπια μορφή η δηλητηρίαση εκδηλώνεται με έντονη δίψα, διάρροια, ναυτία και εμετό. Σε σοβαρότερες καταστάσεις, ο εργοτισμός εμφανίζεται, συνήθως με δύο μορφές ^. τη σπασμωδική, που χαρακτηρίζεται από σπασμούς και παραλήρημα, και τη γαγγραινώδη, κατά την οποία εμφανίζεται ξηρά γάγγραινα και απώλεια των άκρων[4].

            Ειδικότερα και σε σχέση και με το Ρέθυμνο:

            α) Ο άγιος Αντώνιος, ο Βάστα κι Έλα (μετόχιο τής Ι. Μονής Αρσανίου), στο χωριό Αγία Τριάδα Ρεθύμνου (17 Ιαν.) και δίπλα στο μικρό φαράγγι, θεωρείται θεράπων άγιος των αρθριτικών και ορθοπαιδικών παθήσεων. Μερικά μέτρα από τον νεότερο ναό, μέσα σε μικρό σπήλαιο, καθ’ όλη τη διάρκεια τού χρόνου τρέχει το αγίασμα. Στην ίδια θέση τού αγιάσματος παρατηρούνται τα υπολείμματα τού αγίου βήματος τού παλιότερου ναού.

         Την προσωνυμία Βάστα κι Έλα ο Άγιος έχει πάρει από τη θέση στην οποία βρίσκεται η εκκλησία του, σε χαλέπα και μακριά από το χωριό. Γι’ αυτό, ο κάθε προσκυνητής, πηγαίνοντας στο πανηγύρι του, οφείλει κάτι να κρατά [=βάστα (προστ.) ρ. βαστώ= κρατώ] για την πανηγυρική τράπεζα που στρώνεται αμέσως μετά τη θεία λειτουργία έξω από την εκκλησία. Στην προσωνυμία του αυτήν αναφέρεται και σχετικό τραγούδι σε ιαμβικό δεκαπεντασύλλαβο, που δημοσιεύθηκε με την ευκαιρία αναβίωσης τού πανηγυριού και του εθίμου τού Αγίου Αντωνίου τού «Βάστα και Έλα», στις 15 Ιανουαρίου 2006[5].

                                  Στη χάρη τού Αγι’ Αντωνιού έλα και συ εφέτος

                                  Κι αν το κρασί σου ξίδιασε καλώ σε να ‘ρθεις σκέτος

                                  Γη* κράθιε* στο βουργιάλι* σου ελές* και ψωμοτύρι

                                  Να κάμομε τού άγιου και φέτος το χατίρι

                                             ………………………………………………..

                                   Βάστα και στο φλασκάκι σου ρακί ένα ψιχάλι*

                                   Κι έλα να πιεις αγίασμα‘ πο κάτω απ’ το βρυσάλι* [6]

                                            …………………………………………………       

   

              β) Ο άγιος Αντώνιος ο νέος και θαυματουργός, ο εν τη Σκήτη τής Βερροίας (sic) ασκήσας (17 Ιαν.), θεωρείται ως θεράπων άγιος των δαιμονιζομένων. Ο Άγιος «αποδαιμονοποιεί» τους εις αυτόν προσφεύγοντας, δια των ιερών αλύσεων που φυλάσσονται στον ναό του. Υποχρεώνονται δε όχι μόνο οι ασθενείς, αλλά και οι συνοδεύοντες αυτούς να νηστεύσουν για σαράντα ημέρες, κατά τις οποίες τρέφονται με ψωμί και νερό μόνο. Ο άγιος Αντώνιος ο Βερoιώτης τιμάται όχι μόνο στην πατρίδα του, τη Βέροια, της οποίας είναι και πολιούχος, αλλά και σε όλη την κεντρική και Δυτική Μακεδονία ως ο κορυφαίος θαυματουργός άγιος, τιμώμενος ίσα με την Παναγία τής Τήνου στην παλαιά Ελλάδα[7].

                γ) Ο άγιος Αντώνιος ο Τριβιδιώτης, στο Ρέθυμνο, θεραπεύει τις αναπηρικές παθήσεις στους ασθενείς που, σύμφωνα με το έθιμο, ζύμωναν τριβίδια[8] στη χάρη του, τα πήγαιναν στην εκκλησία, τα εναπέθεταν στην εικόνα τού Αγίου και με το λαδάκι τής κανδήλας του άλειφαν τα πονεμένα μέλη τού σώματός τους[9].

               δ) Ο άγιος Αντώνιος, στον Αϊ- Γιάννη τον Καμένο Ρεθύμνου (17 Ιαν.), θεραπεύει τις αναπηρικές παθήσεις. Η θεραπεία επέρχεται αν ο ασθενής πάρει λίγο χώμα μέσα από τον σπηλαιώδη ναό, στον οποίο τιμάται η χάρη του, και το βάλει στο μέρος τού σώματος που υποφέρει[10].

                ε) Ο άγιος Αντώνιος, στο Βένι Ρεθύμνου (17 Ιαν.), θεωρείται ως εξαιρετικά θαυματουργός Άγιος σε ρευματικά νοσήματα και παραλυτικές ασθένειες των κάτω άκρων. Σε παλιότερες εποχές άπειρα πλήθη πονεμένων ανθρώπων και ασθενών από όλα τα μέρη τής Κρήτης, αλλά και πέρα από αυτήν, συνέρρεαν στο μοναστήρι του και ζητούσαν από τον Άγιο την ίαση, που, πολύ συχνά, και ανάλογα με την πίστη τού προσερχομένου, αυτή επιτυγχανόταν[11]. Σε δυο σημεία τού σπηλαιώδους ναού οι πιστοί συγκεντρώνουν σταγόνα- σταγόνα το αγίασμα τού Αγίου, που σαν δάκρυ στάζει από την οροφή μέσα σε λαξευμένη στον βράχο λεκάνη και σε λαξευμένη, επίσης, κοπάνα[12], αντίστοιχα, που πρόσφατα αντικαταστάθηκε από πήλινη. Το αγίασμα, μάλιστα, της δεύτερης πιστεύεται ότι είναι ιδιαίτερα ιαματικό. Αλειφόμενο στα μέλη τού σώματος που υποφέρουν, θεωρείται ως εξαιρετικό παυσίπονο, καθώς και ως το καλύτερο φάρμακο για τους ρευματισμούς και την ίαση ποικίλων αναπηριών και παραλύσεων. Εξαιρετικά ενδιαφέρον το έθιμο που παρατηρείται στον παρόντα σπηλαιώδη ναό τού Αγίου Αντωνίου στο Βένι, όπου οι πιστοί εναποθέτουν αυγά (από ένα μέχρι και δώδεκα) αλλά και λαχανικά μέσα σε κοιλότητες τού σπηλαίου, έθιμο που μας παραπέμπει στο αντίστοιχο τής μινωικής περιόδου με τους κέρνους[13].  

             στ΄) Ο άγιος Αντώνιος, στο Γερακάρη, ο άγιος Αντώνιος στην Πατσό και ο άγιος Αντώνιος στην Αξό Ρεθύμνου (17 Ιαν.) πιστεύεται ότι θεραπεύουν τους

Αγ. Αντώνιος- Πατσός

ρευματισμούς και τις αναπηρικές παθήσεις, γι' αυτό και τα ναΰδριά τους είναι γεμάτα από αναπηρικά εξαρτήματα- μπαστούνια και δεκανίκια- πειστήρια των ασθενειών τού είδους αυτού που ιάθηκαν από τον Άγιο[14].

              ζ΄) Ο άγιος Αντώνιος, του σπηλαιώδους ναού, στο Ατσιπόπουλο Ρεθύμνου, θεωρείται, επίσης, ιαματικός των κάτω άκρων με το αγίασμά του, που συγκεντρώνεται μέσα στο εν λόγω σπήλαιο[15].  

______________________________

---

     [1] Νικ. Πολίτου, Παροιμίαι Α΄, 1901 (και φωτοτυπική ανατύπωση, 1965), 227.

         [2] Νίκης Πέρδικα, «Σκύρος», Νέα Εστία, 4, 462. Πβ.και G. Williamson, «Οι προστάται τής Ιατρικής Άγιοι εν τη Ελληνική Εκκλησία», Κυπριακά Χρονικά, 6 (1929). 232, όπου μεταξύ άλλων σημειώνεται ότι ο άγιος Αντώνιος θεωρείται προστάτης των ευνούχων χοίρων και άλλων οικογενειακών ζώων.

         [3] Αναστασία Φιολιτάκη, «Παρουσίαση τού προγράμματος καταγραφής και ψηφιοποίησης των κειμηλίων τής Ι. Μονής Πρέβελη», Πρακτικά τού Διεθνούς Επιστημονικού Συνεδρίου Η επαρχία Αγίου Βασιλείου από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα, τ. Β΄ Βυζαντινοί Χρόνοι- Βενετοκρατία, Ρέθυμνο 2014, 357.

[4]Πηγήδιαδίκτυο:http://www.ygeiaonline.gr/index.php?option=com_k2&view=itemid=17965:ergotismos

          [5] Εφημερ. Κρητική Επιθεώρηση, 14/15- 1- 2006.

         [6] Ερμηνευτικά σχόλια των λέξεων με αστερίσκο (*) του τραγουδιού:

1.                           γή= ή (διαζ. το [γ] είναι ευφωνικό)

2.                           κράθιε (προστ. ρ. κρατώ= φέρνω, μεταφέρω)

3.                           βουργιάλι, το= το σακκουλάκι

4.                           ελές (ουσ. η ελέ)= ελιές

5.                           φλασκάκι, υποκ. τού φλασκί, το= δοχείο για νερό ή κρασί, που κατασκευάζεται παραδοσιακά από τον αποξηραμένο καρπό κολοκυθιάς

6.                            βρυσάλι, το= μικρή βρύση, βρυσούλα

          [7] Γερ. Καψάλη, «Λαογραφικά εκ Μακεδονίας», Λαογραφία 6 (1917), 479-80.

       [8] Τριβίδι (το) = μικρό ψωμί ή κουλούρι, που γίνεται (αφού πλαστούν τα ψωμιά) από την κολλημένη στη σκάφη ζύμη. Γενικά, κάθε τι που σχηματίζεται με τρίψιμο (πλάσιμο) στο χέρι [υποκορ. τού τριβ-ή (<τρίβω) με κατάλ. –ιδι]. Φρ. Μην ξεχάσεις να μου κάνεις το τριβίδι όντε (= όταν) θα ζυμώσεις [Αντών. Β. Ξανθινάκης, Λεξικό ερμηνευτικό και ετυμολογικό τού δυτικοκρητικού γλωσσικού ιδιώματος (Πρόλογος- Επιμέλεια: Χριστ. Χαραλαμπάκης), Ηράκλειο 2001], σχετ. λήμμα. 

       [9] Ευγενίας Σπαντιδάκη- Ζαμπετάκη, «Ο Άι- Αντώνης ο “Τριβιδιώτης”», εφημ. Ρέθεμνος, της  17-08- 2013, σ. 23

   [10] Πληροφορία τού δασκάλου μας αείμνηστου Γιάννη Κουμεντάκη, Θεολόγου- Γυμνασιάρχη.

     [11] Ο αείμνηστος πατέρας μου μού διηγόταν ότι μια τέτοια θαυματουργική ίαση είχε γνωρίσει στο συγκεκριμένο μοναστήρι και ο παππούς μου Μιχαήλ Παπαδάκης, από τον Άρδακτο Αγίου Βασιλείου, γύρω στα 1935. Κατάκοιτος επί ενάμισι χρόνο από παραλυτική ασθένεια τάχτηκε στον άγιο Αντώνιο, στο Βένι. Ήταν τότε πασίγνωστος στον νομό Ρεθύμνου για τις θεραπευτικές ιδιότητές του. Για τον ίδιο λόγο τάχτηκε και η γυναίκα του και γιαγιά μου, Μαρία Παπαδάκη (το γένος Αποστολάκη από τα Κεραμέ) να τον οδηγήσει στη χάρη του ξυπόλυτη. Τον ανέβασαν σε ένα μουλάρι, το οποίο οδηγούσε η ξυπόλυτη γυναίκα του. Φτάνοντας στο ιερό προσκύνημα, μετά από πεζοπορία έξι- εφτά, τουλάχιστον, ωρών, ο παππούς μου ένιωσε δύναμη στα πόδια και, απευθυνόμενος στη γυναίκα τού, της λέγει: " Μαριγώ, θαρρώ πως μπορώ να περπατήσω…" Και πραγματικά, η γιαγιά μου τον βοήθησε να κατέβει από το μουλάρι και μόνος του πια, και χωρίς τις μπαστούνες προσήλθε στο εικόνισμα τού Αγίου, όπου και τις εναπέθεσε, ως πειστήριο, για τους λοιπούς πιστούς, της επελθούσης ιάσεώς του.  

[12] Κοπάνα (η) =  δοχείο λαξευμένο σε συμπαγές ξύλο.

[13] Χάρη Κ. Στρατιδάκη, Τα Σπήλαια τού Ρεθύμνου, Ρέθυμνο 2011, 54. Κέρνος, εος (το) και πληθ. κέρνα, τα= μέγα πήλινο πινάκιο, που στον πυθμένα του έχει κοιλώματα, μέσα στα οποία διάφοροι καρποί προσφέρονταν κατά τις τελετές των Κορυβάντων. Φερόταν από κάποια ιέρεια ή ιερέα, που ονομαζόταν κερνάς (και ρ. κερνοφορέω). Και κερνοφόρος όρχησις= άγριος κορυβαντιώδης χορός [H.Liddel- R. Scott, Μέγα Λεξικόν τής Ελληνικής Γλώσσης (οικείο λήμμα)] .

[14] Πληροφορία κ. Ελένης Παπαδάκη.

[15] Χάρη Κ. Στρατιδάκη, ό.π., 52.